Ka Moʻolelo Walohia o Haʻinakolo
Ka uʻi pua kāmakahala o ka wailele o Hiʻilawe
Māhele I - Launa ʻo Hina lāua ʻo Kū
Ka Pāpahi Lei Lehua
Welina ke aloha, e nā mea heluhelu e ʻanoʻi ana i ka moʻolelo o ka wahine nani wale i ke alo o nā pali o Waipiʻo. Eia mai ka māhele mua o Ka Moʻolelo Walohia o Haʻinakolo, kahi moʻolelo kaulana o ke au kahiko, i kākau ʻia iho e Hoʻoulumāhiehie a hoʻolaha ʻia i ka nūpepa Ka Nai Aupuni (1 Ianuali 1907 - 1 Mei 1908).
E hoʻomaka ka pono i kinohi o ka moʻolelo, i ʻike kākou i nā mākua o ke kamāliʻi wahine a me ka loaʻa ʻana mai o kona inoa. No ka ʻohana aliʻi o Waipiʻo ʻo Hinaʻaiulunui, ka makuahine o Haʻinakolo, a no Kuaihelani mai ʻo Kūʻaikauaakama, kona makua kāne. Hoʻohihi ʻo Hina lāua ʻo Kū i Hiʻilawe, a mai laila aku e kaukoe aku ai nei moʻolelo a hiki i nā peʻa kaulana o Kuaihelani a hoʻi mai. E nanea wale i ka ʻōlelo māhiehie a nā koʻiʻula o ka wai ʻeleʻele!
MOKUNA I
Maunakea a me Maikaʻi Waipiʻo, He Alo Lua Nā Pali
I kēlā mau lā kahiko loa o Hawaiʻi nei—nā lā i hala aku iō kikilo loa—nā lā hoʻi e lēhau ʻia ana nā hono, nā kualono, nā ʻoawa, nā hāʻalu, a me nā kiʻekiʻena aloha o Hawaiʻi nei e nā manaʻo kupaianaha me ke kamahaʻo no ia mea he mana kupua, a i ʻole, he mana ʻaumakua paha, e noho ana ma Hawaiʻi Kuauli, ma ke ʻoawa nani o Waipiʻo, ma kēlā ʻāina ʻo Hāmākua, ka ʻokana hoʻi i kaulana no kona mau “ala ʻūlili” i ke alo kuʻilua o nā pali, kekahi wahine uʻi a nani loa, ʻo ia ʻo Hinaʻaiulunui.
He pālama nēnē ʻihi kapu kēia na kona mau mākua. ʻAʻohe maka kanaka e ʻike iā ia; ʻaʻohe ke kiʻei, a ʻaʻole ka hālō i kona uʻi, koe wale nō kona mau lūauʻi, kona kahu lawelawe, a me kona kahuna.
I ka nui ʻana aʻe o ua Hina nei, a ma hope iho o nā lā i waewae ʻia aʻe ai kona mau kapu aliʻi, ua ʻae ʻia ʻo ia e kona kahuna kiaʻi e komo i loko o ke ʻoā o ka pali wai lele o Hiʻilawe e ʻauʻau ai i nā wai lele hune i nā manawa a pau āna e makemake ai. A i nā wā a pau āna e hele ai e ʻauʻau i ka wai o Hiʻilawe, e ukali mau ana nō hoʻi kona mau kahu.
He pālama nēnē ʻihi kapu kēia na kona mau mākua.
Ua ʻōlelo ʻia, ʻo ka lamalama maikaʻi o ka ʻili o ua mōʻī wahine ʻōpio nei, ua like ia me ko ka mālamalama ʻōpiopio o nā kūkuna o ka lā i ke kakahiaka. I kēlā a me kēia manawa a ua aliʻi wahine ʻōpio nei e hele ai i ka ʻauʻau i uka o Hiʻilawe, e piʻo mau ana nā ānuenue i luna pono aʻe o ka hapa lua like o ke alo pali a ua wailele nei e hāʻule iho ana me ka ikaika.
I ka hele ʻana o Hina a hōʻea kona mau makahiki i ka ʻumikumamālima, ka wā hoʻi a nā hoʻokāʻau nēnē hiwa ʻana o kēia au e ʻōlelo ai, he “Sweet fifteen,” aia hoʻi, ua piʻi akula ua mōʻī wahine ʻōpio nei me kona mau kahu i uka o Hiʻilawe no ka ʻauʻau, e like nō hoʻi me ka mea mau iā ia. Iā lākou i hiki aku ai i ke kiʻowai, ua hele akula ʻo Hina a kū ihola ma kaʻe o ke kiʻowai, a nānā ihola kona mau ʻōnohi maka i ka ʻaleʻale mālie aʻe a ka wai. A ʻoiai ʻo ia e nānā ana, ua hoʻohikilele ʻia aʻela kona noʻonoʻo i ka ʻike ʻana iho i ke aka o kekahi kanaka e ʻōʻioʻio aʻe ana i loko o ka wai.
ʻO ke ʻano o kēia aka āna e ʻike nei, he aka ia no kekahi kanaka ʻōpio, a he keu nō hoʻi a ka uʻi a me ka nani. A ʻo ke poʻo o ke aka o ua kanaka nei āna e ʻike iho ana, a e hōliʻoliʻo aʻe ana hoʻi i mua o kona (ko Hina) mau maka; ua paʻa pono i nā ʻōwili lei lehua. Iā ia nei e hoʻomau iho ana i ka nānā ʻana i ua aka kupaianaha nei i loko o ka wai, me he mea lā, ua ʻike pū ihola ʻo ia i ka peʻapeʻahi mai a kekahi lima iā ia, e lele aku ʻo ia i loko o ka wai. Kū ihola nō naʻe kēia me ka piha pāhaʻohaʻo nui o kona noʻonoʻo, me ka nūnē ʻana iho hoʻi i loko ona.
“He mea kamahaʻo loa kēia aʻu e ʻike nei. ʻO kaʻu hana mau nō hoʻi kēia e piʻi mau mai nei i nei wahi i ka ʻauʻau i nā wā a pau i hala aʻe nei; ʻaʻole naʻe au i ʻike i kahi mea kupaianaha nui wale e like me kēia; he kahi wale nō hoʻi i nei lā. He kanaka ʻiʻo nō paha nei aʻu e ʻike aku nei; he aka kū hōʻeʻepa wale nō paha?”
Akā, e like me kā Hina hoʻomau loa ʻana aku i ka nānā aku i ua aka nei, pēlā nō ka mau mai o ka peʻapeʻahi ʻana mai o ka lima o ua aka nei iā ia. ʻAʻole nō hoʻi kēia i kāhea i nā kahu e noho mai ana ma kahi mamao iki aku mai kāna wahi e kū ana, ʻoiai hoʻi kēia hiʻohiʻona kupaianaha āna e ʻike iho ana.
Me ka piha pīhoihoi nui e ʻopuʻopu ana i loko o kona houpo, a me ke ʻano uluhia ʻano ʻē no kēia kanaka uʻi āna e ʻike iho nei, ʻo kona wā nō ia i wehe aʻe ai i kona pāʻū hīnano, a lele ihola i loko o ka wai. Iā ia i hāʻule iho ai i loko o ka wai, luʻu ihola ia, a ea aʻela, huli aʻela kona mau maka a nānā aʻela i luna o kahi kualapa pali ma ka huli Kohala; aia hoʻi, ʻike aʻela ia i kekahi kanaka e kū ana i luna o ua wahi kualapa nei, a e nānā pono iho ana ʻo ia i lalo o ke kiʻowai.
E hoʻomanawanui iho a pūlelo hou aku.
Ke ʻike aʻela ʻo Hina i ka ʻohuʻohu o ka lei lehua ma ke poʻo o ua kanaka nei, a ʻo kona uʻi a me kona nani āna e ʻike aku nei, ua like loa nō ia me ke aka āna i ʻike iho ai i loko o ka wai. Akā, he ʻoi loa aku naʻe hoʻi kēia, ʻoiai ua lamalama pono maila nā helehelena maoli o ua kanaka lā i mua o ko ia nei mau maka.
Ke nānā ihola hoʻi ua kanaka nei iā ia nei i loko o ka wai, a ke nānā aku nei hoʻi kēia i ua kanaka lā. Pēʻahi aʻela kēia i ua kanaka lā e iho mai ʻo ia a hoʻokahi ka ʻauʻau pū ʻana me ia i ke kiʻowai huʻihuʻi o Hiʻilawe, a no ko ia nei piha pīhoihoi loa nō nei pēʻahi ʻana aku āna i ua kanaka nei, ua luʻu ihola ʻo ia i loko o ka wai.
Iā ia naʻe i luʻu iho ai a ea aʻe, he mea ʻē ka hikilele nui a me ka pūʻiwa o kona noʻonoʻo i ka pā mālie ʻana iho o kona poʻo i kekahi mea, a nīnau ihola ʻo ia iā ia iho me ka pāhaʻohaʻo nui, “He aha lā hoʻi nei mea i pā iho nei i luna o koʻu poʻo?”
A ma ia wā i piʻi koke aʻe ai kona mau lima e hāhā aʻe i ka mea kamahaʻo i pā iho ai i luna o kona poʻo. Ma ia lalawe ʻana aʻe o kona mau lima, aia hoʻi, pā aʻela kona mau manamana lima i nā lihilihi pua lehua, a lelehune ihola ka heleleʻi ʻana a ia mau lihilihi nani a lana ihola i luna o nā ʻaleʻale wai; a hoʻomaopopo ihola ia, he pāpahi lei lehua ka i hēkau iho ma luna o kona poʻo.
“He keu kā hoʻi ka mea kupaianaha!” wahi āna i hoʻōho aʻe ai iā ia iho, “He pāpahi lei lehua kā paha hoʻi kēia i kau iho nei i luna o koʻu poʻo? Na wai lā hoʻi i hoʻolei iho nei i kēia lei ma luna oʻu?”
A laila, huli hou aʻela kēia a nānā akula i ke kanaka āna i ʻike aku ai e kū ana i luna o ka wēkiu pali; a ʻike akula kēia i kona minoʻaka ʻana mai iā ia nei. Ia wā, pēʻahi akula nō kēia i ua kanaka nei. Me he mea lā i ʻoā ʻia aʻe ko ia nei mau maka, pā hou ana ko ia nei poʻo i kekahi mea, a hāʻule ana ma ko ia nei alo, he pōpō lehua. Lālau ihola kēia i ua pōpō lehua nei a honi ihola.
ʻOiai kēia e hoʻomaumau ana i ka honi ʻana i ua pōpō lehua nei āna, ʻo ka wā ia i ʻō mai ai kekahi wāwae o kekahi ānuenue kupaianaha mai luna mai o ka wēlau pali, mai kahi mai o ke kanaka uʻi āna i ʻike aku ai, a poʻipū ihola i ke kiʻowai a ia nei e ʻauʻau ana. A ia manawa nō hoʻi kēia i ʻike aku ai i ka iho ʻana mai o ua kanaka malihini nei a ke kupaianaha ma loko o ke ānuenue.
Kahi kā hoʻi ke ānuenue a ke kupaianaha!
Aia hoʻi nā wahi kahu o Hina ke hoʻōho maila me ka pīhoihoi nui, “Kahi kā hoʻi ke ānuenue a ke kupaianaha. ʻO ka hāwele nō kā hoʻi ia mai luna mai o ke kiʻowai kapu o ka hānai a kāua. Haʻo wale hoʻi nei hōʻike kupanaha a ke ānuenue.”
He mea ʻoiaʻiʻo, ʻo ke ānuenue kā ua mau wahi kahu wahine nei o Hina e ʻike nei, ʻaʻole lāua i ʻike i kekahi mea kino kanaka, e like me kā Hina e ʻike nei i ia wā i ka iho mai ma ua ānuenue nei mai luna mai o ka pali.
Iho maila ua kanaka uʻi kamahaʻo nei ma ke ānuenue a kū ihola ma ke kaʻe o ke kiʻowai, a ia wā i pane mai ai ua kanaka nei iā Hina, “Mahamaha wale hoʻi ko kāua hālāwai malihini ʻana! Aloha ʻoe, ʻeā!”
“Kā! ʻAʻole hoʻi au i manaʻo e iho ʻiʻo mai ana ʻoe e ʻike iaʻu, ʻoiai he pēʻahi hoʻokolohe wale nō kaʻu o ka pēʻahi ʻana aku iā ʻoe. He aha lā hoʻi kāua. Nani ia, ua ʻike maila nō ʻoe iaʻu mai luna a lalo, no laila, ʻo ka ʻanoʻai aloha nō kou e ka malihini. E lele mai hoʻi paha ʻoe i loko nei o ka wai e ʻauʻau hoʻi kāua. Pehea lā, nāu nō paha e kiola mai nei i kēia pāpahi lei e kau nei i luna o koʻu poʻo, a pēlā hoʻi me nei pōpō lehua aʻu e paʻa nei?”
“ʻAe. Naʻu nō ia mau luhiehu i hāʻawi mai nei iā ʻoe, e ka wahine uʻi i ke alo o nā pali. No kāu poloʻai iaʻu e ʻauʻau pū kāua i kō kiʻowai, ʻea; ʻaʻole hiki iaʻu ke ʻae aku i kēia wā. Ua ʻike ihola nō au iā ʻoe, a e hoʻi nō hoʻi au i koʻu wahi a ka wā pono ma nei mua iho, hoʻi hou kāua. Akā, i haʻi aku naʻe au iā ʻoe, e hele mai au e ʻike iā ʻoe i kēia wanaʻao. I moe ʻoe i nei pō, a i hoʻolono aʻe ʻo ke kani o ka leo o ka ʻaʻo; ʻaʻole au i laila. A i lohe ʻoe i ke kani a ka hinihini kuamauna me ke kāhuli leo leʻa i ka pili o ke ao; e hoʻomanaʻo iho ʻoe, ʻo wau kā hoʻi ia.”
“A, aia i hea kou wahi?” i nīnau aku ai ʻo Hina i ke kanaka malihini a kamahaʻo hoʻi.
Pane maila ua kanaka nei, “Aia koʻu wahi i luna o ke kuahiwi ʻo Maunakea. A mai laila nō au i iho mai nei a ʻike mai nei au iā ʻoe i luna o ka wēlau pali.”
“A ʻo wai kou inoa?” i nīnau aku ai ʻo Hina i ua kanaka ʻōpio nei.
“ʻAe, he nīnau maikaʻi kāu e ka uʻi o Hiʻilawe, a e haʻi aku au iā ʻoe i koʻu inoa, ʻo Kūʻaikauaakama koʻu inoa, a ma ka hoʻopōkole ʻana hoʻi, ua hiki nō iā ʻoe ke kāhea mai iaʻu ʻo Kū. A ke ʻole au e kuhihewa, ʻo Hinaʻaiulunui paha kou inoa?”
“Auē nō kā hoʻi!” i hoʻōho aʻe ai ʻo Hina me ka piha pāhaʻohaʻo loa o kona noʻonoʻo. “Pehea lā i loaʻa ai koʻu inoa iā ʻoe, ʻoiai he malihini ʻoe iaʻu, a pēlā nō hoʻi au iā ʻoe?”
“E kala wale ka loaʻa ʻana o kou inoa iaʻu. Hānau ke kanaka, hānau ka inoa. A ma ko mākou ʻāina, he mea nalowale ʻole ka inoa o nā aliʻi iā mākou. A ʻauhea ʻoe, e Hina! ʻAʻole au e ʻauʻau i kēia pūnāwai; he pūnāwai ʻokoʻa nō kaʻu e ʻauʻau pū ai me ʻoe, ke hōʻea mai ka wā pono, no laila, ʻo ke aloha nō kou, eia au ke hoʻi nei no ke anu o Maunakea, a e hoʻomanaʻo ʻoe i ka leo o ka pololei kuamauna a me ke kāhuli, ʻo ka pūpū kanioe.”
I kēlā wā i kaʻi aʻe ai ka wāwae o ke ānuenue me ka hikiwawe loa; a nalowale akula ke kanaka ʻōpio o ka pāpahi lei lehua kamahaʻo. A ʻo Hina hoʻi kēia, ua hāʻawi koke ihola ke aloha wela i loko ona no ua kanaka ʻōpio nei. Me ka ʻāwīwī nui, haʻalele koke ihola ʻo ia iā loko o ke kiʻowai a lele maila a kau i kula.
I ke kulu ʻana o ke aumoe, ua paʻuhia akula nā wahi kahu o ua aliʻi wahine ʻōpio nei i ka hiamoe, a eia nō naʻe ʻo Hina ke ʻolokaʻa wale nei nō iā ia iho ma luna o kona wahi moe, e huli ana mai kahi ʻaoʻao a kahi ʻaoʻao. ʻAʻole e liʻuliʻu ka moe ʻana iho ma kahi ʻaoʻao, ʻo ka huli aʻela nō ia a moe ma kahi ʻaoʻao; ʻaʻole nō hoʻi e liʻuliʻu iho ma ia kūlana, huli kaʻanini pono aʻela kona alo i luna. Ua hele maila ʻo loko ona a ikīki pono ʻole i nei mea he aloha hoʻonapele i ka houpo.
ʻO ua pō nei, he pō kālaʻe maikaʻi ia o ka pōʻiuʻiu lani, e uhi ana ka mālie ma nā wahi a pau o Waipiʻo, mai ka piko mai o nā kualono a hōʻea i ka ʻāina hāpapa pālahalaha e hoene ʻoē ʻia ana e nā wai huʻihuʻi mai nā kuahiwi mai.
Eia ua Hinaʻaiulu nei ke nīnau nei iā ia iho, “Āhea lā ʻo ia hiki mai? A inā ʻo ia e hiki mai ana, he aha lā auaneʻi kāna hana e hana mai ai ma luna oʻu? Ua ʻōlelo mai ʻo ia iaʻu, i koʻu koi ʻana aku iā ia e ʻauʻau pū māua i loko o ke kiʻowai, ʻaʻole ʻo ia e ʻauʻau i loko o ia pūnāwai, akā, he pūnāwai ʻokoʻa nō kona e ʻauʻau pū ai me aʻu, ke hōʻea mai ka wā pono.
“Ua haʻi mai nō hoʻi ʻo ia iaʻu, e hoʻomanaʻo au i ka leo o ka hinihini kani kuamauna a me ka leo o ka pūpū kanioe. He aha nō ka hewa, inā nō i kēia pō ʻo ia e ʻike ai i ka wai maʻopu o Hiʻilawe. Ua hiki nō. ʻAʻohe nō au i hemahema ma koʻu ʻaoʻao. I hākālia nō hoʻi kaʻu niniu i ka loaʻa ʻole o ka mea nāna e hōʻoni.”
Iā ia nei nō e kukokuko liʻiliʻi ana pēlā, lohe ana kēia i ke kani a ka ʻaʻo, ka manu heahea i ka pili o ke ao. Huli aʻela kēia, hoʻolonolono, aia hoʻi, nē hone ana ka leo o ka pololei kani kuamauna. A ia wā i hāʻupu hakukoʻi aʻe ai kona noʻonoʻo, ua kokoke mai ka wā e hoʻokō ʻia ai nā ʻōlelo a ke aloha i ka hunahuna wailele maʻopu o Hiʻilawe. ʻAʻole nō hoʻi i liʻuliʻu iho, kani hone ana ka leo o ka pūpū kanioe,
Kāhuli a—ku,
Kāhuli ma—i,
Kāhuli lei ʻula,
Lei ʻākōlea—
Ko–le–ko–lea,
Ko–le–ko–lea,
ʻŌ–ʻō–ʻō,
ʻŌ-ʻō–ʻō!
Kāhuli—kāhuli aku,
Kāhuli—lei—ʻula,
Lei ʻākōlea—!
E hoʻomanawanui iho a pūlelo hou aku.
ʻOiai nō kēia e hoʻolono ana i ka leo o ke kāhuli, aia hoʻi, pō ana ʻo loko o ka hale i ke ʻala o nā lau nahele ʻaʻala a pau o ke kuahiwi. A i ia wā, pane aʻela kēia,
HELU 4
Hāʻina ʻia mai ana kuʻu ipo,
Ke kokolo mai nei ke ʻala,
ʻO ke ʻala o ka maile,
Ke luʻu mai nei i ka poli,
Ke kia mai nei i ka houpo,
Haʻa wale kuʻu houpo i ke aloha,
Aloha wale nā maka ke ʻike aku.
I lawa nō a pau kēia mau lālani, kēia mau kānaenae a ia nei, mālamalama ana ʻo loko o ka hale, a ʻike aʻela kēia i ke kāne, iā Kūʻaikauaakama, e kau ana i luna o nā ʻēheu o nā manu, a e pipiʻo ana hoʻi ke ānuenue ma ʻō a ma ʻaneʻi a puni ʻo ia. Ia wā, lohe akula kēia i ke kāhea ʻana mai o ke kāne i ko ia nei inoa,
HELU 5
He Pule Inoa no Hina
E Hina!
E Hinaiuka! E Hinaikai,
E Hinaʻaiulunui ē,
E Hinapukuiʻa,
E Hinapukuloaʻa,
E Hinamelelani,
E kuʻu kuahine—ē,
Eia hoʻi au ʻo Kū—
ʻO Kūʻaikauaakama—,
ʻO kō kunāne hiapo,
Naʻu i waele ke ala,
Maʻalahi wale ʻoe, ka pōkiʻi—,
Ua moe anei ʻoe?
A pau ke kāhea ʻana o Kū, ia wā, kau aʻela ʻo Hina i kēia pule i kona kaikunāne haku,
HELU 6
Pule Inoa no Kūʻaikauaakama
ʻO ʻoe ia e Kūleiʻula,
ʻO Kū ʻoe i uka,
ʻO Kū ʻoe i kai,
ʻO Kū ʻoe i ka nuʻu kapu o Kuaihelani,
Ō wele ʻoe i ke ala ʻula a Kāne,
Ō hānau i ka ʻōmaka wai lehua,
E ō mai ʻoe i kou inoa,
E Kūʻaikauaakama, kuʻu kunāne haku hoʻi,
Eia au, ʻo Hina,
ʻO Hinapāmakani i ka pali o Waipiʻo,
E piʻo lani, e piʻo akua, e Kū ē.
I ka pau ʻana o nei kāhea ʻana mai a ua uʻi nei o ka wailele maʻopu o Hiʻilawe, ia wā i haʻalele aku ai ʻo Kūʻaikauaakama i ka nuʻu ʻēheu manu āna e kau ana. Hele akula ʻo ia a ma kahi a ke kaikuahine e moe ana i loko o ka ahu kapa ʻaʻala, pane mālie akula ʻo ia, “Ua hiki maila au e like me kaʻu i haʻi mai ai iā ʻoe i ka lā i nehinei. ʻO kaʻu huakaʻi nui o ka hōʻea ʻana maila i nei wehena kaiao, ʻo ia koʻu hōʻike ʻana aku iā ʻoe, ʻaʻohe e wehe ko kāua mau piko. He mua au, a he muli ʻoe. Hānau au, lilo au i ka hānai ʻia na ia kupuna kāne o kākou, ʻo ia ʻo Kūwahailo. Lawe ʻia au e ia i Kuaihelani, a i laila au i hānai ʻia ai a hiki i koʻu haʻalele ʻana aku i ia mau kaiāulu, a hoʻi mai i Hawaiʻi nei.
“ʻAuhea ʻoe, e kuʻu kaikuahine, ʻae, he kaikuahine ʻoe noʻu, ʻoiai ʻo Nanailaniakama ko kāua lūauʻi makua kāne, a ʻo ʻOakailunaikeaouli ko kāua lūauʻi makuahine. Hānau mai au ʻo Kū, a hānau ʻoe ʻo Hina. He mea ʻoiaʻiʻo naʻe, ʻo Kūwahailo nō ke kumu i loaʻa mai ai au, ʻoiai, ʻo kona mana ka mea nāna i hoʻohānau iaʻu mai loko mai o ka ʻōpū o ko kāua lūauʻi makuahine. A ma ia ʻano i kapa ʻia ai au ma kekahi inoa, he keiki au na Kūwahailo, ke kupua ikaika a mana hoʻi o Kuaihelani.
“He Hawaiʻi nei au ma ka ʻīnana ʻana a ka makuahine, akā, he Kuaihelani au ma ke kumu i loaʻa mai ai au a i hānai ʻia ai nō hoʻi a nui. He kupuna kāne ʻo Kūwahailo no kāua ma kekahi ʻaoʻao. Ma ke ʻano kapu akua, he ʻihiʻihi loa ia kapu i luna oʻu; aia wale nō a māwaewae mua ʻia kēia mea a hemo mai aʻu aʻe, a laila, noa kuʻu nui kino iā ʻoe. Akā, he mea hiki wale nō naʻe kēia ke māwehe ʻia a pau.
“A eia koʻu manaʻo iā ʻoe, e kuʻu kaikuahine, ʻo ʻoe, ʻo wau, kau aʻe kāua i ka ʻēheu o nā manu, a i ka lewa kāua e kūkā kamaʻilio ai. A ma mua aʻe o ka ʻō ʻana mai o nā lihilihi o ka lā i kēia kakahiaka, hoʻihoʻi mai nō au iā ʻoe e noho i kō kapu, ʻoiai, ʻo ʻoe ka lei hulu pālama a ka makuahine o kāua, ʻo ʻOakailunaikeaouli.”
Na ke kaikunāne ia hoʻolale i ke kaikuahine e kau lāua i ka ʻēheu o nā manu, he mea hauʻoli ia i ko Hina manaʻo, ʻoiai he mea ʻano hou loa ia iā ia ʻo ke kau ʻana i luna o ka ʻēheu nolunolu o nā manu.
A kau lāua nei i luna o nā manu, ʻo ka wā nō ia a Kū i hea iho ai i ua poʻe manu nei e lawe iā lāua nei i luna o Maunakea. He ʻimo ʻana iho nō nā maka o Hina, a i ke kakaʻa ʻana aʻe, e noho ana lāua nei i kekahi hale piʻo ānuenue i luna o ka piko o kekahi kuahiwi i uhi paʻa pono ʻia kona hene i ka “wai pūʻolo lau lāʻau,” ʻo ia nō hoʻi ka hau anu ʻīniki ʻili.
“ʻO kēia wahi a kāua i hōʻea maila,” wahi a Kū i ʻōlelo mai ai i kona kaikuahine, ʻo ia ʻo Hina, “ʻo ka piko kēia o Maunakea, a ʻo koʻu wahi kēia e noho nei. I lawe mai nei au iā ʻoe i ʻaneʻi i hiki ai iaʻu ke hōʻike aku iā ʻoe i ka moʻolelo o koʻu hele ʻana mai Kuaihelani mai, a hōʻea i nei wahi.”
I kēlā wā, hoʻomaka maila ua ʻeuʻeu nei o luna o ka piko o Maunakea e hōʻike mai i kona moʻolelo holoʻokoʻa o ka hele ʻana mai, ma Kuaihelani mai, ʻo ia ka ʻauwaʻalālua. Hōʻike maila ʻo ia i kona pae mua ʻana mai i Niʻihau, a mai laila mai a Kauaʻi. Hahaʻi maila nō hoʻi ʻo ia i kona kaikuahine i kona piʻi ʻana i luna o ke kuahiwi ʻo Waiʻaleʻale, me kona manaʻo lā hoʻi e loaʻa he wahi nona e noho ai ma laila, akā i kona ʻike ʻana, ʻaʻole i loaʻa ka wai pūʻolo lau lāʻau (snow) ma ia wahi, ka wai hau aliali o kona ʻāina i hele mai ai, ka ʻāina hoʻi i lilo i one hānau ʻelua nona; ua haʻalele ʻo ia iā “maikaʻi Kauaʻi, hemolele i ka mālie” a holo maila ʻo ia a pae i Oʻahu.
E like nō me kona ʻimi ʻana i wahi e noho ai ma ka piko o ke kuahiwi ʻo Waiʻaleʻale a nele, pēlā nō ʻo ia i piʻi ai i luna o ke kuahiwi “kaupoku hale” ʻo Kaʻala, a nele ka loaʻa o kona wahi e hoʻokuene pono iho ai. No laila, holo ʻo ia i Maui a i luna o ke kuahiwi ʻo Haleakalā, ʻakahi nō ʻo ia a ʻike i ka wai kaulana o kona ʻāina hānau ʻelua, akā ʻaʻole nō ʻo ia i hoʻohihi i ka nani o ia kuahiwi.
Ma ʻaneʻi, hōʻike maila nō ʻo ia i kona kaikuahine, iā Hina, i kona ʻike ʻana mai, mai luna o Haleakalā, i ke aʻiaʻi a ka hau i luna o Maunakea, ke kuahiwi hoʻi a lāua e unoho ana a e uʻōhumuhumu ana hoʻi, a ua like hoʻi ʻo Maunakea i kāna ʻike mai me ka “moa uakea” e haʻaheo ana i ka lā mālie.
“Iaʻu i ʻike mai ai i ka hau o Maunakea nei,” wahi a ua ʻōiwi nani nei o Maunakea i hoʻomau mai ai i ke kamaʻilio ʻana i kona kaikuahine, “ʻike pū maila nō hoʻi au ma ia wā hoʻokahi nō i ka hehi o ke kapuaʻi akua (ānuenue) ma luna pono o ke kaiāulu hikina o nā pali o Hāmākua, a lele ʻē wale aʻela nō koʻu hauli no ka mea nona ia hōʻailona kapu aliʻi mai ka pō mai.
“Ke ʻike maila nō naʻe au, ʻaʻole he kāne ka mea nona ia hōʻailona, akā, he wahine ke aliʻi nui nona ia hōʻailona kūleiʻula aʻu e ʻike mai ana. No laila, haʻalele au iā Haleakalā, a iho maila a hōʻea i ka ʻaekai, kau ma luna o kuʻu wahi waʻa ʻauwaʻalālua, a holo maila no Hawaiʻi Kuauli nei.
“Ua hōʻea mai au i kēia wahi a ʻike ihola i nei kiʻekiʻena a ka nani, a hoʻoholo ihola au ʻo koʻu wahi kēia e noho ai. Mai kēia wahi au i ʻike ai i ke kū mai nō a ke ānuenue ma kahi nō aʻu i ʻike ai mai luna mai o ka piko mauna o Haleakalā, a mai nei wahi au i iho aku ai a ʻike iā ʻoe e ʻauʻau hoʻokahi ana i kō kiʻowai kapu.
“A iaʻu i ʻike ai iā ʻoe, ua kū ʻokoʻa maila nō kou uʻi a me kou nani i mua o koʻu mau maka me ke kilakila, a pēlā pū hoʻi me kou inoa a me kou pili iaʻu ma ka hānau ʻana. Ua hōʻike maila nā kūpuna o kāua i ka pō a ma Kuaihelani hoʻi, ʻo ʻoe nō koʻu pōkiʻi kaikuahine, a hōʻike pū maila nō lākou iaʻu i nā inoa o nā mākua o kāua.
“No laila, ke ʻike maila ʻoe, e kuʻu pōkiʻi kuahine, ʻo wau kou kunāne. A ke lawe au iā ʻoe i wahine naʻu, a laila, ua momomoe piʻo kāua iā kāua iho. He aha lā hoʻi, e lawe au iā ʻoe, e ke kaikuahine, i wahine ʻoe naʻu, a e lawe hoʻi ʻoe iaʻu, i kou kaikunāne, i kāne au nāu.
“A penei, alia ʻoe e liʻa mai; e hoʻihoʻi mua ana au iā ʻoe a noho ʻoe i kou wahi aʻu i lawe mai nei. A i loko o hoʻokahi anahulu mai kēia lā aku, a laila, ʻo ia koʻu wā e haʻalele iho ai iā luna nei o Maunakea, a iho aku au a loaʻa ʻoe i Waipiʻo.
“A ʻo kēia hōʻike ʻana akula aʻu iā ʻoe, i koʻu pili iā ʻoe, a pēlā hoʻi ʻoe iaʻu, mai hoʻopua wale aku ʻoe i ia mea i nā mākua o kāua, ʻaʻole hoʻi i kahi mea ʻē aʻe. E waiho ka ʻike o nā mākua o kāua i koʻu ʻano, a ka lā o kāua e hoʻāo ai kāua, a pēlā hoʻi me nā makaʻāinana o ka ʻāina.
“E hoʻihoʻi au iā ʻoe a noho ʻoe, a hoʻi mai au, a laila, kakali aku au ʻo ka hōʻea mai o kō kahuna, o Aniani. Me he mea lā, a mahiki aʻe ka lā a makili aʻe ma luna o ka ʻili kai, a laila, piʻi mai ʻo ia mai Waipiʻo mai a hōʻea i Waimea aʻe nei, a mai laila mai hoʻi, piʻi loa mai ʻo ia no luna nei o Maunakea. He huakaʻi ʻimi haku kāna e hele mai ana.”
A pau kā Kūʻaikauaakama ʻōlelo ʻana mai i ke kaikuahine, ua noho hāmau ihola ke kaikuahine me ka pane leo ʻole a hala kekahi wā, a laila, pane akula ia me ka hāloʻi ʻana aʻe o kona mau waimaka ma kona mau lihilihi,
“He keu nō kā hoʻi ʻoe a ka loko ʻino, e kunāne. Kainō paha hoʻi nei lawe ʻana mai nei ou iaʻu i luna nei o ka piko o nei kuahiwi, a e ʻike ana lā hoʻi au i ke anu huʻi o ka wai pūʻolo lau lāʻau o Maunakea nei, eia kā, e hoʻi ana au me ka nele o nei ʻalo ʻana mai nei ʻo ka loa. Aloha wale ka wailele o Hiʻilawe, i ka ʻoni ʻole ʻia e ka iʻa miliʻopu i ka lima.”
ʻO kāu mau ʻōlelo a pau i hōʻike mai nei iaʻu, e kuʻu kaikunāne,” wahi a Hina i hoʻomau aku ai i ka ʻōlelo ʻana i kona kaikunāne; he mau ʻōlelo maikaʻi nō ia ma kekahi māhele; a ma kekahi ʻano hoʻi, ʻea, ua hoʻomamake ʻinoʻino loa mai ia i koʻu mau manaʻolana hakukoʻi. E ʻike lā hoʻi au i ka wai pūʻolo lau lāʻau o Kuaihelani. A maha aʻela hoʻi nei ikīki nui o ka hiaʻā wale ʻana o nei pō, a kiʻi aʻe nei ʻoe iaʻu. He aha lā hoʻi, e hoʻihoʻi nō hoʻi paha ʻoe iaʻu me kʻuʻu nele, a i loko hoʻi o kuʻu kaumaha a me kuʻu luʻuluʻu. A i haʻi aku au iā ʻoe, aloha wale kā hoʻi kā kāua hiapo e hānau aku ai.
Ke kau ʻē wale mai nei ke ʻano haliʻa hōʻupuʻupu i kuʻu maka, e like me aʻu i hōʻauana makamaka ʻole ʻia mai nei i kēia ulunahele, me ka manaʻolana lā hoʻi e kū ana au i ka nuʻu a ke aloha, eia kā auaneʻi, ʻaʻole.
Pēlā auaneʻi kā kāua lei aloha makahiapo e hōʻauana ʻia ai a kuewa i ke ala hele me ka waimaka; ʻoiai, eia kona lūauʻi i ka ʻehu kakahiaka wale nō o nei mea he ʻike ʻana i ka wela a ke aloha. I haʻi aku au iā ʻoe, he wahine ana kā kāua hiapo.
I ka pau ʻana o kēia mau ʻōlelo a Hina, ua ʻula weweo aʻela kona mau ʻōnohi maka me he mea lā, he okōko o ke ahi e lalapa ana i kona mau ʻōnohi; a ʻo kona wā ia i uhau aʻe ai i kēia mau lālani mele ma ke ʻano he pule wānana no ka makahiapo e ʻōʻili ana maiā ia aku i kona wā e pili ai me Kūʻaikauaakama:
HELU 7
Pule Kaukolohia—He Wānana
Aloha au ʻo ka wailele ʻo Hiʻilawe
ʻO ia wai maʻopu i ke alo o ka pali
Eia ka ulūlu makani ke puhi nei
He lele pūkākā ka manu o Kaʻauana—ē
ʻAu aku au ʻo ke kai loa
ʻO Kuaihelani i Kahiki ke one
ʻO ia one neʻe, paʻa ʻole i ke kāohi
Kāohi ka leo o ka hinihini kani kuamauna
Paʻēʻē ka leo o māpu kani kohākohā
Lilo hoʻi ia i ke au a ka hewahewa
Kaniaʻā i ka wao nahele
E hele ana i ke ala me ka waimaka
Hāʻawe i ka lei makani ma ke kua
Kuʻu makani aloha ho—ʻi
ʻO ʻoe ʻo kuʻu makemake
ʻO ke kaunu hialaʻai a i ʻaneʻi lā
Eia kā, ʻaʻole
Ua nele ihola au
E kala hoʻi ka nele
He kuapuʻu ko mua
E hoʻohelei mai ana i kona maka
Aloha Waipiʻo—ē.
A pau kēia kānaenae ʻana aʻe a Hina, ʻo kona ʻōlelo akula nō ia i ke kāne kaikunāne iā Kū, me ka hiolo ʻana iho o nā waimaka ma kona mau pāpālina: “Inā hoʻi hā kāua no ka ʻehu wai o kuʻu ʻāina; ʻoiai ua nele aʻela nō au i kēia wā. A e kali aku au ʻo ka lā ʻike i ka iʻa kaulana o ka ʻehu wai o Waipiʻo.”
Ua lilo kēia mau ʻōlelo a Hina i mua o kona kaikunāne i mea hōʻehaʻeha loa i kona naʻau, a hakukoʻi aʻela kona aloha nona. A ʻo ia kā ka mea kākau i puana wale aʻe ai i kēia mau wahi lālani mele:
ʻAuhea wale ʻoe e ka ua noe
E ka ua koʻiaweawe i ke kula
Kuʻu hoa o ka ua lei koko ʻula
Ke pili lau holu o Kaluanui
He nui kō aloha ke hiki mai
Hiki mai ka manaʻo ʻeha kuʻu kino
ʻAneʻane nō au e uē iho
I kāu mea nui lā he aloha
He aloha kahi wai aʻo Kahoʻi
Hoʻi ʻoe i laila, pehea au?
A pane maila ʻo Kū i kona kaikuahine, “He keu nō kā hoʻi ʻoe, e kuʻu kaikuahine! Kainō paha, e waiho kāu hoʻolāʻau mai a ka wā pono, e like nō hoʻi me kaʻu i hōʻike aku ai iā ʻoe, a laila, ʻike lā hoʻi au i ka polo hīnano i ka ʻehu wai o Hiʻilawe. Eia kā, ʻo kou kanikaniʻāʻula ʻē mai nei nō ia i ka hua o ko kāua mau pūhaka e hānau aku ai. ʻAuhea ʻoe, ʻaʻole e mānalo ana kēnā pule āu i hahau aʻela i ka mea ʻē aku, akā, i kā kāua kaikamahine hiapo.
A e like me kēia kolo āu i hōʻike mai nei, a pēlā nō hoʻi me ka hāʻina ʻana maila āu i kou makemake, a laila, e hea ʻia ana ua makahiapo nei a kāua ʻo Hāʻinakolo i ka pali o Waipiʻo, i ka ʻehu wai hoʻi o Hiʻilawe. Akā, alia naʻe ʻoe e pūlale mai, e ke kaikuahine, ʻoiai ʻaʻohe i hemo kuʻu kapu akua i kēia wā. E hoʻomanawanui ʻoe a pau ia pilikia oʻu, a laila, hoʻokolo mai ʻoe i kō makemake, ʻaʻohe āu e kāʻiʻī aʻe, ʻoiai he makemake like nō ia, ua holo mua ma waena ou a me aʻu. A e hoʻihoʻi aku au iā ʻoe; ke makili loa aʻela ka lā.”
Huli ihola ua ʻeuʻeu nei o Maunakea a kāhea ihola i nā manu e lele no lalo o Waipiʻo. Me he mea lā i pā ʻia aʻe ko Hina mau maka, aia hoʻi, ʻike ana ia e noho ana nō ia i loko o kona hale aliʻi, a e moe ana nō i loko o kona ahu kapa ʻaʻala. A ʻo ke aloha hoʻi kēia āna i kau pū ai ma luna o ka ʻēheu o nā manu, ʻaʻole ʻo ia i ʻike hou mai; a me he mea lā ma kona hoʻomaopopo iho i ia wā, he moe ʻuhane kāna i ʻike ai.
Built with Shorthand