Ka Hoʻokūkū Hoʻolele Lupe
Kaulana o Wailupe
No Loko mai o ka moʻolelo ʻo Haʻinakolo
Aloha aheahe ʻaʻala e nā makamaka heluhelu. ʻO ka moʻolelo e kau ana ma lalo nei no ka hoʻokūkū hoʻolele lupe kaulana o Wailupe, he māhele ia no ka moʻolelo nui ʻo Haʻinakolo na Kalamakuikeau Kaahiki, i hoʻolaha ʻia ma Ka Holomua i ka makahiki 1913.
No Haʻinakolo: ʻO ka uʻi nō ia o Waipiʻo a lilo ʻo ia i wahine no Keaniniʻulaokalani, ka nohea o Kuaihelani. Ma hope o ka hānau ʻana o kā lāua keiki, lilo ʻo Keanini i kekahi wahine. Luʻuluʻu wale ʻo Haʻinakolo a haʻalele honua nō hoʻi ʻo ia me ka hōʻike ʻole aku i kona wahi e hele ai. No laila ka manaʻo o kona mau kaikaina e ʻimi iā ia, ʻo ia hoʻi ʻo Mailekaluhea, Mailepākaha, a me Mailehaʻiwale. Makana kekahi makuahine o lākou i mau ʻahuʻula hoʻokalakupua, he ʻēheu manu ke ʻano, i hiki iā lākou ke lele i ka lani. Hoʻomaopopo pū aku nō hoʻi ʻo ia, aia ma Oʻahu kahi e loaʻa ai ʻo Haʻinakolo.
Ma ka māhele moʻolelo ma lalo nei, ua hiki akula nā kaikaina Maile i Oʻahu. Hoʻokipa ʻia maila e ʻIhiʻihilauākea. Hoʻomākaukau ʻia ka ʻai a nui, a pāʻina lākou. Ma hope o ka ʻai ʻana, luana iki lākou a kamaʻilio no nā ʻāina a nā wahine malihini e hele mākaʻikaʻi aku ai. Hāpai nō hoʻi ʻo ʻIhiʻihilauākea i ka manaʻo e waiho lākou i nā ʻahuʻula nāna e mālama a kiʻi hou mai lākou ma hope aku...
Ka Moʻolelo Walohia O Haʻinakolo
Ka Uʻi O Waipiʻo A Me Ka Wai O Hiʻilawe
Kākau ʻia e Ka-Lama-Ku-I-Ke-Au Kaahiki
Māhele V. Ka Huakaʻi ʻImi Aloha I Ka ʻĀina ʻO Kuaihelani (Hoʻomau ʻia)
Ia kuʻu iki ʻana iho o ka nae o kā lākou hoʻonanea ʻana iho, ua hōʻeu koke maila nō ua mau aliʻi wahine ʻōpio nei o nā pali kapu o Waipiʻo no kā lākou huakaʻi, a hoʻomaka akula e kaha e hele ma uka o ka ʻāina, me ka hāʻawi nui ʻana mai i ko lākou aloha i ke kamaʻāina o kauhale, a liuliu aʻela no ka neʻe ʻana aku no mua.
Ua ʻōlelo pū maila nō hoʻi ua ʻIhiʻihilauākea nei i nā kaikamāhine, “Inā ʻo kā ʻoukou hele ʻana aʻe nei ma ka huli Koʻolau, he kaha ʻai ʻole ka pali kāuhuuhu o Makapuʻu. I ahona ko laila poʻe i ke ahe a ka makani, inaʻi aku ka pūpū lau mauʻu a piha ka waha, ʻai akula a piha laʻolaʻo ka ʻōpū i ka wai o ka mauʻu, a laila hāmama akula ka waha i ka makani, ʻoʻolopū aʻela a kēkē, a māʻona ihola.
“ʻO kahi mea pilikia o nei hele malihini aku o ʻoukou, e nā aliʻi, ʻo ia ko ʻoukou paʻa aku i nā ʻahu manu o ʻoukou. He keu a ka mea māʻuluʻulu o nā lima. Kainō paha e waiho ihola hoʻi ʻoukou ia mau mea a pau me aʻu, a naʻu ia e mālama a hiki nō hoʻi i ko ʻoukou wā e kipa hou mai ai, a laila kiʻi mai nō hoʻi ʻoukou a lawe aku.”
Ia wā, huli maila ʻo Mailekaluhea a nānā maila i ke kahaone o Maunalua, ʻike maila ʻo ia ua hele nō hoʻi a paʻapū i nā kānaka. A laila, huli aʻela ia a nīnau akula i ko lākou kamaʻāina, “He aha lā hoʻi kēlā piha kanaka e muia maila i kahakai?”
Pane maila ʻo ʻIhiʻihilauākea, “He piha kanaka hoʻolele lupe kēlā e muia maila nā kāne me nā wāhine, pēlā nō hoʻi nā keikikāne a me nā kaikamāhine ʻike i ka hoʻolele lupe. ʻO ka mea nāna ka lupe lele, nāna ke eo, a lilo ka waiwai o kahi ʻaoʻao. He hoʻokahi nō kaikamahine nāna e ʻohi hāpuku mai nei nā waiwai a kēia mau kaha a pau, a ʻo ia nō hoʻi ka mea nāna ka lupe ʻoi o ka lele. E hele ana ka lele o kāna lupe a komo i ke ao, a pulu i ka ua ʻawa, ʻaʻole nō e pau ana kona ʻoni me ka piʻi ʻana a komo i ke aouli. He ʻano pāpālua nō ko kēia kaikamahine. ʻO kāna lupe, ʻo ia nō kona kaikunāne, ʻo Niu ka inoa. A ma ia ʻano i loaʻa mai ai ke eo iā ia.”
“Aia hā, kahi hana leʻaleʻa maikaʻi a mākou e hele aku ai e hāʻawi i kā mākou pili ʻana. Inā nō hoʻi e lanakila ka lele o ka lupe a kēlā kaikamahine i ka lele o kā mākou mau lupe, eo nō hoʻi mākou iā ia. Akā hoʻi, i make ka lele o kāna lupe i kā nā kaikamāhine o Waipiʻo, eo nō hoʻi ʻo ia iā mākou. No laila, ʻaʻole mākou e waiho i nā ʻahu manu o mākou me ʻoe. E paʻa pū nō mākou a hiki i kahi a nā kānaka e piha maila. Aia ka hana e kaulana ai ko mākou mau inoa.”
“He aha lā auaneʻi hoʻi,” wahi a ʻIhiʻihilauākea i pane mai ai, “E hele pū ʻoukou me nā ʻahu manu o ʻoukou.”
Hāʻawi akula lākou nei i ke aloha hope, a ʻo ko lākou nei iho maila nō ia mai luna mai o ka puʻu, ʻo ia nō hoʻi kēlā puʻu e kapa ʻia nei i kēia wā, ma ʻō aku o Maunalua, ʻo ʻIhiʻihilauākea.
Hele maila lākou a kokoke e hiki mai i kahi a nā kānaka e muia ana, hālāwai maila lākou me kekahi kaikamahine e noho ana i kahaone, a e uē ana, a ʻike maila nō hoʻi lākou he lupe kā ua kaikamahine ala e paʻa ana ma kona lima.
Kūlou ihola ke poʻo o ua kaikamahine nei i lalo a hoʻomau nō i ka uē ʻana. A hōʻea lākou nei ma kahi a ua kaikamahine ala e noho ana, hāʻawi maila lākou i ke aloha iā ia. Pūʻiwa aʻela ua kaikamahine nei me ka hikilele ʻana, a nānā aʻela ʻo ia i kēia poʻe wāhine uʻi e kū aku ana, nīnau maila, “ʻO ʻoukou naʻe paha kai aloha mai nei iaʻu?”
ʻAe akula ʻo Mailepākaha mā, “ʻAe, ʻo mākou ia i aloha malihini aku nei iā ʻoe. He mau waimaka aha kēia e hiolo mai nei?”
Aloha akula ua kaikamahine nei i nā malihini, a pane akula me ka leo haʻalulu: “E uē ana au i kuʻu ʻilihune. Ua hao ʻia aku nā waiwai a pau o koʻu mau mākua a me koʻu ʻohana, a ua lilo i ke kaikamahine hoʻolele lupe akamai o mākou nei, a koe mai ke ola i kuʻu kino. I kēia lā ka pili hope a māua. Inā au e eo ana iā ia, a laila, ʻo kuʻu kino nō ke pani.”
“Kāhāhā! Ua pō paha nei lā o ka hoʻolele lupe. E aho ka hoʻomoe a kakahiaka, hoʻolele nā lupe a ʻolua, i ka lā ʻokoʻa. ʻO kāu kumu pili ma kou ʻaoʻoa, ʻo nā ʻahu manu o mākou nei. Inā nō hoʻi e eo ʻoe i kō hoa paio i ka lele mua ʻana o nā lupe a ʻolua, lilo kekahi ʻahu manu o mākou nei, a inā nō hoʻi i eo hou ʻoe i ka lua o ka manawa, lilo nō hoʻi iā ia ka lua o nā ʻahu manu o mākou, a pēlā a hiki i ke kolu. He ʻekolu mākou, a he ʻekolu nō hoʻi ia mau ʻahu manu e eo ana iā ia. Ke eo ʻiʻo naʻe hoʻi ʻoe. Akā hoʻi, i huli ke au o ka pōmaikaʻi iā ʻoe i nei pō, nou ka lanakila a me ka waiwai o ka lā ʻāpōpō.”
ʻAe akula ua kaikamahine kamaʻāina nei. Nīnau akula naʻe ʻo ia i nā inoa o nā kaikamāhine malihini, “A ʻo wai ko ʻoukou mau inoa?”
Hahaʻi maila nō hoʻi ʻo Mailepākaha mā i ko lākou mau inoa. ʻŌlelo akula ua kaikamahine nei iā lākou, “He aha lā hoʻi! E hele kākou a kēlā kānaka e piha maila, i laila kākou e hui kamaʻilio pū ai me kuʻu hoa paio. A i ʻae mai i ko ʻoukou manaʻo, he maikaʻi loa ia, akā, i hōʻole mai i ko ʻouoku manaʻo, ʻehia kā hoʻi mea aloha ʻo wau nei. ʻO ke kālua ʻia aku oʻu i ka imu.”
“Mai hopohopo ʻoe ia mea,” wahi a Mailepākaha i pane mai ai. “E uhaele aʻe kākou.”
ʻO ko lākou nei hele akula nō ia no kahi a nā kānaka e muia ana. I ka ʻike ʻana mai hoʻi o ua poʻe kānaka ala i ko lākou nei hele aku, he hoʻokahi kamaʻāina a he ʻekolu malihini, hoʻokanikani pihe aʻela lākou no ka pākela uʻi o nā kaikamāhine malihini. ʻAʻohe wahine uʻi i waena o nā kamaʻāina e like me kēia poʻe wāhine maoli ʻili lahilahi a lākou e ʻike mai nei.
ʻOiai hoʻi e kū pū ana ke kaikamahine nāna ke eo o ka hoʻolele lupe i nā manawa a pau, a i kona ʻike ʻana mai i kona hoa paio, pane hoʻokano aʻela ia, “Ei aʻe ua wahi kaikamahine hope ʻole nei ke hele mai nei me kēlā poʻe malihini. He aha aku nei lā kāna ʻo ka mīʻoi ʻana akula me kēlā poʻe wāhine. Hilahila nō hoʻi kamaliʻi wahine mūkokikoki poʻipoʻi ʻōhiki o kahakai. ʻO kō lā nei, e nā wahi kaikamāhine, holehole ʻia ou mau iwi i mea mākau na oʻu mākua.”
ʻO kō lā nei, e nā wahi kaikamāhine, holehole ʻia ou mau iwi i mea mākau na oʻu mākua.
I ua kaikamahine nei e kamaʻilio ana i kēia mau ʻōlelo, ua lohe akula nō ʻo Mailepākaha mā a ʻo ia kā lākou i ʻōlelo aʻe ai i ke kaikamahine kamaʻāina, “Ē! He keu hoʻi kēlā a ke kaikamahine waha palolo i noke maila i ke kamaʻilio ʻino iā ʻoe. Ua hiki. ʻO kāna hoʻi ia. ʻAʻole ia i ʻike i ka mua a me ka hope o kāna ʻōlelo. Hō a kākou i mua a kū i ke kahua o ka hana, a i laila e ʻike pono ʻia ai nā kaikamāhine hāhā ʻoʻopu o ka wai o Hiʻilawe.”
Ka Holomua, Volume I, Number 7, 15 November 1913
Iā lākou nei i hōʻea aku ai i ka pūʻukiʻuki o nā kānaka, ua neʻe aʻela kekahi poʻe o lākou a kū aʻela ma kekahi ʻaoʻao, a neʻe aʻela nō hoʻi kekahi poʻe a kū ma kekahi ʻaoʻao, mālaʻelaʻe ihola ʻo waena, a ʻo ia ke alahele a ke kaikamahine kamaʻāina a me nā aliʻi wahine ʻōpio o Waipiʻo i hele aku ai. Ke ʻike pono nei nā mea a pau i ka uʻi o ua poʻe kaikamahine ala. Pali ke kua, mahina kōnane ke alo; hele ka lau lipo o ka palai a makaʻala i ke anu.
He nū aku ia a he nū mai o nā kānaka i kahi a me kahi, no ka piha uʻi o ua mau ʻiwa kiani ala. Ke lou ala lou mai nā lima o nā keikikāne o ua kaha ala no nei mau mea nepunepu maikaʻi e ʻeha ai ka maka.
ʻO ia hele ko lākou a kū ana i mua o ke kaikamahine hoʻolele lupe kāʻeʻaʻeʻa, ke kaikuahine hoʻi o Niu. ʻO kahi kaikamahine hoa paio naʻe ona kai hele loa aku me ka paʻa pū ana nō hoʻi i kāna lupe ma kona lima a kū ana ma ke alo o ua hoa hoʻohākā lupe nei ona, a ʻo ka wā ia a kēlā kaikamahine i pane hoʻokano mai ai, “He aha kāu ʻo ka mīʻoi ʻana maila?”
“I hele maila au me kuʻu poʻe aikāne, ʻo ia kēlā poʻe kaikamāhine maka palupalu e kū maila. E ʻae mai ʻoe e ʻike mua aʻe hoʻi me nā uʻi, a pau ia, a laila hōʻike aku au iā ʻoe i koʻu manaʻo no ka mea e pili ana i ka pili hoʻolele lupe a kāua.”
“Kāū! He aha kou leo ʻano ʻole e hoʻolohe aku ai au. ʻOiai he pio ʻoe naʻu. ʻAʻohe oʻu makemake e ʻike me kāu poʻe aikāne, ʻoiai, ʻo ka poʻe a pau ma kou ʻaoʻao, he poʻe maka welawela loa lākou a pau iaʻu, a pēlā hoʻi au iā lākou.”
“He ʻoiaʻiʻo nō hoʻi paha ia āu i ʻōlelo maila iaʻu, he pio au nāu, akā, maliʻa inā lā, ʻo ʻoe kaʻu pio ke lele hou nā lupe a kāua, a hewa ʻē hoʻi ʻoe i kou ʻāwaha. A eia kaʻu iā ʻoe e ua hoa paio nei: ua pō nei lā leʻaleʻa o kāua, ʻo ka lā ʻāpōpō ka lā ʻokoʻa. Ia lā, lele nā lupe a kāua. Pehea ia?”
“He keu nō kā hoʻi ʻoe a ka winiwini, ʻo ka hele ʻana maila a hoʻomoe pū i ka hana i pili ʻia no nei lā! Hilahila ʻole maoli ʻoe! ʻAʻohe au e ʻae aku i kou manaʻo mahaʻoi. Inā lā nō ʻoe e make ai iaʻu i ka imu.”
I nei wā i huli aʻe ai ua kaikamahine ala i hope, iā Mailepākaha mā me nā maka kaumaha, a e hāloʻiloʻi mai ana hoʻi nā wai naoa a ka lihilihi ma kona mau pāpālina. A ʻo ia kā Mailepākaha i pane mai ai i ua aikāne nei a lākou, “ʻAe ʻia aku ka manaʻo hoʻopaʻakikī o kō hoa paio. A e hāʻawi mai ʻoe i kō lupe iaʻu i nānā aku hoʻi au i ke ʻano o kāu hana ʻana i ka hānai o kō lupe. Aia nō a maikaʻi ka hānai, hemo pono ka umauma o ka manu, ʻaʻohe kīkiʻi o ka puapua, maikaʻi ka ʻoni ʻana a hope, a laila, ʻaʻole auaneʻi e nele ka ʻoniʻoni o kō lupe a komo i ka ua kāʻao. He pāʻani nā i walea ʻia e kamaliʻi wahine me kamaliʻi kāne o mākou a hinuhinu ka lae.”
Hana ihola ʻo Mailepākaha i ka hānai o ua lupe ala a pono, a aukū ka ihu i ka makani, ia wā pane akula ia i mua o ka hoa paio o ua aikāne ala a lākou, “ʻAuhea ʻoe e ua hoa paio nei o ke aikāne a mākou, ua mākaukau mākou ma ko ia nei ʻaoʻao.”
Pane maila nō hoʻi ua kaikamahine ala, “Ua mākaukau mua nō au. Akā, hoʻokahi mea i koe, ʻo ka pili a māua. He nui ka waiwai ma koʻu ʻaoʻao, ua kū ke ahua, hana ka hāʻawe. A i aha mai kā ʻoukou kumu pili e hoʻopaʻa mai ai ma ko ʻoukou ʻaoʻao, e nā poʻe kaikamāhine lima lomaloma? A eia kaʻu: inā ʻaʻohe kumu pili ma ko ʻoukou ʻaoʻao, a laila i eo ʻoukou iaʻu, pau ʻoukou, i kālua ʻia e oʻu poʻe kānaka i ka imu. ʻO ʻoukou ʻekolu a me ke kamaʻāina o ʻoukou.”
Pau ʻoukou, i kālua ʻia e oʻu poʻe kānaka
i ka imu
“Alia hoʻi ia mea he kālua a nele mākou i ke kumu pili ʻole,” wahi a Mailepākaha i pane aku ai me ke hoʻomau ʻana aku nō hoʻi i ke kamaʻilio ʻana, “He pili nō kā mākou, ʻo ia nā ʻahu manu o mākou me nā ʻēheu. He ʻekolu mākou, a he ʻekolu nō hoʻi ia mau ʻahu manu. A ʻo kēia kā mākou waiwai e pili aku ai. ʻO kekahi o kēia mau ʻahu manu, ua hiki i kahi o mākou a ʻo mākou nō a pau ke lele a ʻoi aku ke kiʻekiʻe i ka lele o kō lupe.”
“Kāī!” He keu maoli ʻoukou a ka poʻe hoʻopunipuni nui wale. Na wai i ʻōlelo mai he hiki i ke kanaka ke lele i ka lani e like me ka lele o kuʻu lupe?” i pane kakana mai ai ua kaikamahine ala.
“Ē! He pili kā mākou iā ʻoe ma ia wahi. A ʻo ia kēia, ua hiki i kahi o mākou ke lele i luna o ka pōʻiuʻiu o ka lewa me kēia ʻahu manu, a ʻo ka wai auaneʻi e lana maila kahi e kimo ai kō lupe poʻo puaʻa.”
ʻAʻole i kana mai ka huhū o ua kaikamahine kamaʻāina ala no nei mau ʻōlelo a ke kaikamahine malihini, a pane maila ʻo ia penei, “He pili kaʻu i kuʻu waiwai a pau iā ʻoukou, ʻaʻole loa e hiki iā ʻoukou ke lele i ka lani, ʻaʻole nō hoʻi e kimo kuʻu lupe i loko o ka wai.”
Pane hou akula ʻo Mailepākaha, “Ma muli auaneʻi o ke kimokimo o ke poʻo o kō lupe i loko o ka wai inā lā, e kapa ʻia aku ai ka inoa o kēia wahi ma nei hope aku, ʻo Wailupe; ʻo ia hoʻi ʻo Wai-a-ka-lupe. Kō lupe poʻo puaʻa kakaiāpola pōkole.”
“He keu ʻoe a ka wahine waha pala palolo nui wale,” i kūamuamu mai ai ua kaikamahine kamaʻāina ala me ka hoʻomau ʻana mai, “ʻAʻole kā i hoʻāʻo mua a ʻike ʻia ka mea lanakila, pau ʻē nō iā ʻoukou ka pōkole o ka pola o kaʻu lupe. E lohe ʻoukou, ʻo Niu ka inoa o kuʻu lupe, he lāʻau loa ʻoni i ka lani.”
“Ua pono,” wahi a Mailepākaha, “Ua holo ka pili a kāua. E hoʻolele ʻoe i kō lupe, a e lele nō hoʻi kahi o mākou i ka lani. A e ʻike pono ʻoe i ka lohaloha o ua niu lōʻihi ala āu i nā kaikamāhine heʻe puʻe wai o Waipiʻo, a ʻo ka ʻilikai auaneʻi kahi e aukūkū ai ke poʻo o kō lupe. A no kāu ʻōlelo kūamuamu iaʻu, ʻeā, ʻaʻole ia he mea noʻu e mainaina aku ai iā ʻoe. E hoʻi nō hoʻi kāu ʻōlelo, e ke aloha ʻole, a pili nō me ʻoe."
E hoʻi nō hoʻi kāu ʻōlelo, e ke aloha ʻole, a pili nō me ʻoe.
“ʻO ia! Hoʻolele ʻia aʻe kō lupe. A nā mākou malihini nō hoʻi ia e ʻimi aʻe i ko mākou mea e hiki ana ke lele i ka lani. ʻO kō waiwai a pau kā ko mākou kamaʻāina nei ke eo ʻoe iā mākou. A e hoʻokoe nō hoʻi mākou i kou ola me ʻoe,” wahi a Mailepākaha ʻo ka hoʻomau ʻana aku.
ʻO ka manawa nō ia i hao aʻe ai ua kaikamahine kamaʻāina ala i ka hoʻolele i ka lupe āna. Namunamu aʻela ia i ke kaikunāne makani ona, iā Niu, e lawe i ka lupe a lāua a komo i ke ao polohiwa. ʻO ka manawa nō ia a ua Niu nei i hoʻolele pau mai ai i kona mana. ʻAʻole i kana mai ka lele o ua lupe ala, mōliolio pono ke kakaiāpola i ka pā a ka makani. Ke uwa nei ka pihe a nā kānaka a haʻelele wale. A ʻuā hou a haʻalele wale. Ke ʻoni ala nō ka lupe kupua i luna.
Ke ʻike maila ʻo Kaʻāunaikahākoʻiwailanaikeaouli mai luna mai o ka puʻu ʻo Keʻauʻau, ʻo ia nō hoʻi ka puʻu ʻo Laeʻahi i kēia wā, i kēia hana a nā kaikamāhine e haulani nei i ka ʻae one o Wailupe, a kani ihola kona ʻaka mālie.
Ke uā ala nō ka pihe a nā kānaka i ka lele o ka lupe a ko lākou kaikamahine kamaʻāina, a ke pāeaea nei hoʻi ua kaikamahine ala i kāna mele hoʻokanikani piha haʻaheo.
“Kuʻu lupe
Kuʻu lupe lele māhoahoa
Lele pīnaonao i ka lani nui ōkea
ʻOni kupu kelakela i ke aouli
Loaʻa i ke kāʻao o luna
Hoʻokīkahakaha ana ʻoe me he manu ala
A he manu ʻo Niu ke ʻau nei i ke kai
A lele, a lele kuʻu lupe.”
ʻOiai e lele ana ka lupe a ua kaikamahine ala, eia kona hoa paio ke kau aku nei nā maka ma luna o Mailepākaha me kāna mau aikāne me ka piha kaumaha luʻuluʻu o ka manaʻo no kona make. A iā ia e nānā aku ana iā lākou, pane maila ʻo Mailepākaha, “ʻAuhea ʻoe, e ko mākou hoaloha a aikāne hoʻi, mai nō ʻoe a hopohopo i ka lele pīnaonao o ka lupe o kō hoa leʻaleʻa. He hoʻolele lupe kamaliʻi, ʻaʻoe i hana a oʻo ka iwi. E lele ana kahi kaikunāne ʻunihipili o ia ala a pōloli, kimo mai ke poʻo i lalo nei e inu kai ai e like me kā mākou i haʻi aku nei i kō hoa paio. A ʻo Mailekaluhea nei o mākou ke lele i luna e hoʻopūʻāʻā ai i kahi kaikuanāne iwi o ia ala.”
Eia hoʻi nā kānaka ke nīnau pāhenehene maila, “Āhea lā kā hoʻi lele a manu aʻe ua poʻe pāʻū pualewa nei o ke kai mai? Na wai nō lā e loaʻa kā lākou lele i ka lani?”
ʻO ka wā ia i ʻaʻahu iho ai ʻo Mailekaluhea i kona ʻahu manu a paʻa, a laila ʻōlelo maila i ke aikāne: “I lele auaneʻi au, ʻeā, a laila paeaea aʻe ʻoe i kēia mele:
“A lele, a lele kaʻu lupe
A he lupe manu puapua lenalena
Hoʻomānana ana nā ʻēheu
Hoʻokīkaha ana i ka makani
Hoʻopaʻipaʻi ana i ka hoa paio
He lupe manu naʻu nei
Na Waihoikaea
He lupe nui Alokele
Aloha nō ka hoa hope ʻole
Waiho nā iwi i Kaea
Nānā ana iā luna o ʻIhiʻihilauākea
Ākea mai ka manaʻo ola ʻoe
Pehea mai ana.”
Ka Holomua, Volume I, Number 8, 22 November 1913
Ma ʻaneʻi kāua, e ka makamaka heluhelu, e ʻike hou ai i ka lele ʻana o nei manu hoʻokanaka ke kaikaina hoʻi o Haʻinakolo a komo i ka pōʻiuʻiu o ka lewa, a he kū maoli ke ʻano hoʻokalakupua a hoʻopāhaʻohaʻo noʻonoʻo kēia ʻano kūlana. Akā, maliʻa ʻo ka wā nō ia i ʻāwili pū ʻia ai nā hana a kēia lāhui me ka mana kūpaianaha, e like me ka hiki iā Kalelealuaka ke lele me kona mau ʻēheu i hana ʻia me nā lomaloma lau niu, a pēlā nō hoʻi me kahi poʻe lele pali ʻē aku me nā ʻēheu lau kī i ʻike ʻia ma ko lākou mau moʻolelo. He poʻe mana nā poʻe o ke au kahiko, pēlā ma nā hōʻike ma ka Baibala. Na wai nō hoʻi e ʻole ka lele, a lele wale kā hoʻi nā moʻolelo kupua a nā haole i ka lewa.
ʻO ka hahaʻi nō hoʻi kā Mailekaluhea i nā ʻōlelo o ke mele a ʻo ka hoʻopaʻanaʻau nō hoʻi kā ke aikāne hale kipa o lākou a hiki i ka panina.
I lawa nō a pau ka hahaʻi ʻana i ua mele ala, ua paʻa pono ihola i ke aikāne mai ka mua a ka hope. A ia wā i pane mai ai ʻo Mailekaluhea i ua aikāne ala: “E lele au, a e hana ʻoe i ke mele a kāua i paʻi ā paʻi ʻolua me kō hoa paio ma ia mea he paeaea.”
ʻO ka wā nō hoʻi a nā kānaka e pāhenehene mai ana, “Āhea lā kā hoʻi lele a manu aʻe ua poʻe pāʻū pualewa nei?”
ʻO ka manawa nō ia a Mailekaluhea i ʻuhola aʻe ai i kona mau ʻēheu, a ia ʻupaʻi ʻana nō a ua mau ʻēheu ala, ʻo kona wā nō ia i ʻōʻili pulelo aku ai a kau aheahe ana i luna. He ʻuā hoʻi kau a koe o nā kānaka,
“A lele kēlā wahine kēlā wahine kupanaha i ka lani ē! A lele ē! A lele ē! Lele ka wahine kino manu ē!"
Eia hoʻi ke aikāne a Mailekaluhea mā ke hana nei i ke mele i aʻo ʻia mai iā ia a walewaha. Ke lawe nei ke kaikamahine o nā pali hulilua o Waipiʻo i [powehi] ka manu ʻiwa, he ʻio [powehi]. Ua piʻi akula a hoʻolaʻilaʻi kauaheahe, a hoʻokīkaha aʻela e like me ka lele ʻana a ka lupe. He ʻoni ia o ua Maikekaluhea nei, a hoʻolaʻilaʻi mālie ihola. A ma hope o kāna hōʻike ʻana i kona lele haʻaheo a kilakila i mua o nā kānaka e nānā aʻe ana nā maka ma lalo me ka hāmama ʻana o nā waha [powehi] i ke kuhi [i] nā lima, ua hao [powehi] ua ʻeuʻeu ala i ka lele ʻana no luna lilo a komo i ke ao polohiwa.
A ʻo ia ka manawa a ka a[powehi] kanaka i ʻike aku ai i ka ʻōwiliwili ʻana aʻe o ka lupe a ko lākou kaikamahine kamaʻāina. ʻO ka wili, ʻo ke kimo, ʻo ka pokakaʻa. ʻO ia pokakaʻa nō ia o ua lupe nei a iho pololei a inu i ka wai o lalo, a niniu mālie i ka ʻilikai.
Ke noke lā hoʻi ua kaikamahine kāʻeʻaʻeʻa ala i unu [a i] ka huki i ke aho o ka lupe āna, me ka holo ʻana a hoʻoholu i ke kino ʻoni i mua a i hope, e manaʻo ana ʻo ka mea ia e ala mai ai ke poʻo o ke kaikunāne i luna a kau hou ka umauma i ka makani. ʻAʻole naʻe he wahi mea a loaʻa [powehi] kahi pono.
I kēia kimo ʻana nō a ka lupe āna a wiliwili a pā i ka wai, ʻo ka loha nō ia o nā pepeiao, pau ka hiki ʻana ke ʻoni hou. He loha hoʻi kau. A ia wā pane aʻela ke aikāne a Mailekaluhea mā i ua hoa paio nei, “Eo ʻoe iaʻu i nei lā. A ʻo kaʻu lupe lā ke kau maila i ke [aouli], ke haʻaheo maila i ka makani kāʻao, e walea ana i ka huʻi miki a ka ua ʻawa. A ʻo kō wahi kaikunāne ʻunihipili kano iwi maloʻo hoʻi, ke kūpou naʻaupō maila i ka lae ona i lalo, he ʻono paha i ka loli kaʻe, i ka iʻa maka ʻole. ʻAʻohe paha he ʻike iho, he pōhaku wawana ʻoʻoi aʻe ko lalo, a pā aʻe i nā kukuna wana, manaʻo aʻe hoʻi ʻo kū a puʻu ka lae, a mene ka ihu, ʻo ke aea aʻe hoʻi ka pono o ke poʻo i luna, ʻo ka ʻoi loa ihola kā hoʻi ia o ke kūpou. Kainō a hala ka ʻōlelo a kuʻu mau aikāne, e kimo ana ke poʻo o kō lupe i lalo, i ka hoʻonuʻu ʻiʻo wana; e aho nō naʻe ia, ola i ka ʻehu kai.”
ʻAʻole i kana mai ka huhū a me ka pīʻena o ua hoa paio nei ona. He lele ia o ua kaikamahine ala ma ʻō ma ʻaneʻi, me ka ʻōlelo ʻana aʻe, “ʻAe. E iho ana kuʻu lupe e ʻauʻau kai, a mai laila aʻe piʻi hou ʻo ia a haʻahaʻa ʻo Keōlewa. Aia kuʻu eo iā ʻoe, e kēnā wahi ʻino, a hiki hou ʻole i kuʻu lupe ke lele aʻe. Akā, i ala hou kaʻu lupe a lele hou i luna, i ka pōʻiuʻiu o ka lewa, make ʻoe a make pū me kēlā poʻe kaikamahine ʻau loloa wāwae ʻulaʻula.”
A laila, pane akula ʻo Mailepākaha, “ʻAʻole e ala hou kō lupe kakaiāpola pōkole i luna. ʻOiai, ua komo pono akula ka ihu o Niu, kō kaikunāne, i loko o ka ʻāpua ʻoʻopu a nā kaikamāhine [powehi] o Hiʻilawe, ʻaʻohe hana i koe, ua pio ke ahi. Aia ʻo Mailekaluhea lā ke hoʻolaʻi maila i ka ʻiuʻiu.”
Ia kimo ʻana nō o ua lupe ala, ʻo ka iho loa nō ia a holo ā iʻa i ka ʻōpū o ka moana. E miki aʻe ana ʻo Keaulawe, kekahi kupunakāne o lākou nei, pale ka pono i ua wahi iwi maloʻo ala. ʻO noke ua kaikamahine nei i ka ʻumeʻume a i ka hukihuki i ke aho, i ala aʻe kahi pōkiʻi kaikunāne ona. ʻAʻohe wahi mea a ʻeu aʻe, ua paʻa iā Keaulawe.
ʻIke ihola ua kaikamahine nei, ua pale ka pono, ia wā i kukule iho ai ʻo ia me ka pane leo ʻole. ʻO ke kaikamahine hoʻi kēia nāna ke eo, kēnā aʻela ʻo ia i kona ʻohana a me nā makamaka e kiʻi i nā waiwai o ka mea i eo a ʻohi mai ma ko lākou ʻaoʻao. ʻAʻole nō hoʻi i kana mai ka nui o ua mea he waiwai; ka waʻa, nā ahu moena paheʻe, nā ahu kapa pāʻū ʻōʻūholowai, nā lei hulu manu ʻōʻō ʻŌlaʻa, ka ʻupena, ka ʻai a me ka iʻa, a me nā waiwai ʻē aʻe he nui.
Kēnā aʻela ua kaikamahine ala i kona poʻe ʻōhua e kālua ka puaʻa anana ka loa na nā aikāne, a e kōkua ʻokoʻa nō hoʻi kā nā kamaʻāina e like me ka nui e lawa ai a koe; make ka ʻīlio hānaiahuhu i kūpele ʻia a momona pākiʻi kīkala, hoʻoluʻa nā pūholo moa, kuʻu nā ʻupena iʻa, a he nui wale aku nā ʻono i hoʻomākaukau ʻia.
I kēlā wā e hānai ʻia nei kēia mau mea, ua hoʻi mālie ihola ʻo Mailekaluhea mai ka pōʻiuʻiu iho o ka lewa. He wā aku ia a wā mai o nā kānaka no ke kamahaʻo o ka hana a nā kaikamahine malihini.
ʻO ke kaikamahine hoʻi kēia i eo ai, ua haʻalele ihola ʻo ia me kona kaikaina a hele [ʻauana] maila ma ke ʻano ʻaʻaia, a ʻo ia kā Mailekaluhea i ʻōlelo mai ai, “Ke lele lā nā manu makamaka ʻole. ʻO ʻAlaenui kekahi, ʻo ʻAlaeiki kekahi.”
Ua hōʻike ʻia ma kēia moʻolelo, no kēia mau kaikamāhine nā inoa ʻelua o kēlā mau ʻahupuaʻa o nā ke-au-kaha ma ka huli hema o Honolulu nei, ʻo ia ʻo Waiʻalae nui a me Waiʻalaeiki.
***************************************
E kōmi ma ʻaneʻi e hele i ke kahua paʻa o Kealopiko a nānā i ka lole nona ka lau Lupe.
Mahalo nui i ka wahine ʻoluʻolu i kūkiʻi, iā Waileia DeFries.
To read a VERY dynamic translation of this story, click here.
Built with Shorthand