Mai ka hānau a ke kanu ʻana
He kūkākamaʻilio me Camille Kalama, loio ma Native Hawaiian Legal Corporation
Ke hāpai ʻia ke keiki ma ka ʻōpū, he ʻupu nō ka manaʻo o nā mākua i ka malu a me ka hoʻomaka maikaʻi o kona ola honua ʻana ke puka mai ʻo ia i ke ao nei.
No kekahi mau kānaka Hawaiʻi, pili loa kēia i ka mālama pono ʻia ʻana o ka ʻiewe (placenta and afterbirth) mai ka hānau ʻia ʻana o ke keiki a hiki i ke kanu ʻia ʻana o kona ʻiewe me ke aloha a me ka pule nō hoʻi o nā mākua. He mea ahuwale paha i nā ʻōiwi ka pono o ka mālama ʻana i ka ʻiewe me kēlā, ua ʻike ʻia nō naʻe he wā i pilikia ai kekahi mau kānaka i ka ʻauʻa ʻia mai o ka ʻiewe ma ka haukapila. Aia a ʻimi ʻia ka pono no kēia mau ʻohana a laila paʻa maila nō ma ke kānāwai a malu ihola a mau loa aku.
I ka makahiki 2005, hele akula ʻelua paʻa male i NHLC e ʻimi ai i ke kōkua no ka ʻauʻa mai o nā haukapila i nā ʻiewe. Ma hope kēia o ka holo ʻana o kekahi kānāwai, na ke Keʻena Olakino o Ka Mokuʻāina, e kapa ana i ka ʻiewe he “infectious waste” ʻo ia hoʻi he ʻano ʻōpala e loaʻa ai paha ke kanaka i ka maʻi. ʻĒkoʻa naʻe ka manaʻo o nā Hawaiʻi he nui. Mahalo a pūlama mākou i ka ʻiewe, ka honua nāna i mālama i ke keiki i loko o ka makuahine, a ʻaʻole nō pau ia mau ʻano ke hānau ʻia mai. “Ma laila ka ʻokoʻa,” wahi a Camille, “I ka nānā aku a ka haukapila, he keiki a he ʻōpala. He ‘biohazard’ hoʻi. No kākou, poʻe Hawaiʻi, ʻaʻole kākou wae aku i ia mau mea. ʻAʻole lā he keiki a he biohazard. Hānau pū ʻia mai nā mea ʻelua a mālama pū ʻia nō hoʻi.”
Camille Kalama e komo ana i ka lau ʻiewe na Kealopiko no ka hana pū ʻana me NHLC he hoa Makamaka, makahiki 2018 .
Camille Kalama e komo ana i ka lau ʻiewe na Kealopiko no ka hana pū ʻana me NHLC he hoa Makamaka, makahiki 2018 .
"ʻAʻole lā he keiki a he biohazard."
- Camille Kalama
Me ke kōkua pū mai o NHLC, hoʻopiʻi akula kēia mau ʻohana i nā haukapila. ʻAʻole naʻe i hoʻoholo ʻia, no ka mea ua loaʻa hou mai nā ʻiewe ma mua o ka pau ʻana o ia mau hihia. ʻO ka mea nui nō naʻe, ua hōʻeleu ʻia mai ka poʻe e ka paio ʻana o kēia mau ʻohana a pēlā i loli ai ke kānāwai. I ka makahiki 2006, ua huliāmahi nā kānaka, kākau ʻia he pila, ʻāpono ʻia a holo akula hoʻi ke kānāwai e ʻōlelo ana he pono ka lawe ʻana o nā mākua i ka ʻiewe o ke keiki inā pēlā ko lāua makemake.
Maopopo loa iā Kalama he mea nui ka ʻiewe i ka poʻe Hawaiʻi. He mālama pono nō hoʻi ʻo ia i nā kānaka ʻimi iā ia me ka hoʻolohe maikaʻi aku iā lākou. ʻO ia mau ʻano nō paha kai hōʻoluʻolu i ka ʻohana i ʻimi i ke kōkua o NHLC he mau makahiki aku nei. Hānau ʻia akula kā lāua keiki ma ka haukapila a na kekahi limahana o laila i “hoʻopau” hewa i ka ʻiewe o ke keiki. Ua hoʻopihapiha a waiho pono nā mākua i nā palapala e pono ai, hoʻokō akula nō i nā hana a pau a ka haukpila i koi mai ai, a mau nō naʻe kēia pōʻino, ʻo ka puhi hewa ʻia hoʻi o ka ʻiewe i ke ahi. Na ka hemahema o kānaka i hoʻonele aku iā lāua, i lawe hoʻi i kēia mea nui koʻikoʻi a pili loa i ke ola o ke keiki. Ua mokumokuāhua nō ʻo loko o ua mau mākua nei. Pēlā ke kāhāhā ʻo Camille, “Paʻakikī ka hoʻokahua ʻia ʻana o ia mea i ka noʻonoʻo, ke kipona kaumaha hoʻi o ka naʻau o kēia mau mākua.” ʻOiai ua hānau ʻia ʻelua o kā Camille mau keiki ma ka hale, ua maʻalahi ka mālama ʻana i nā ʻiewe o lāua. Mopopo ihola nō naʻe iā ia, ʻaʻole ia he koho kūpono no nā wāhine a pau, no laila pā ihola kona naʻau me ke au koke mai o ka manaʻo e kōkua i ua mau mākua nei. “He hewa nui kēia,” i manaʻo iho ai ʻo ia, “ʻPono ʻole ka loʻohia ʻana mai o ka ʻohana i kēia pōpilikia.”
Helu ʻole ʻia ka nui o nā mākua e ʻehaʻeha nei i kēia pilikia like me ka hōʻike ʻole mai.
I loko o ka nani o ia holomua, aia nō ka hoʻokō me ka ʻole i ke kanaka, ʻaʻole i ke kānāwai. He ʻoiaʻiʻo kēlā i ʻeha ai ko Camille naʻau i kona noho pū ʻana me kēia mau mākua nona ka ʻiewe i puhi hewa ʻia i ke ahi. Kainō, ua lawa ka paʻu ʻana o nā kānaka i mea e paʻa mai ai ka pono ma ke kānāwai, ʻaʻole kā pēlā. No ua mau mākua nei, kupu honua aʻela kēia hihia. Wahi a Camille, “Manaʻo ihola lāua, ʻUa hoʻopihapiha ʻia nā palapala. Ua hoʻokō ʻia nā hana a pau a lākou i ʻōlelo mai ai. Manaʻo ihola māua ʻaʻohe mea hou aku e hopohopo ai.’” Mai ka manawa o ia kānāwai o ka makahiki 2006 a hiki i kēia manawa, ua hōʻea aku he mau ʻohana i mua o NHLC e ʻimi ai i ke kōkua no ka lilo ʻana o ka ʻiewe (helu ʻole ʻia ka nui o nā mākua e ʻehaʻeha nei i kēia pilikia like nō me ka hōʻike ʻole mai). Ke kū kēia ʻano puʻu i ke alo, kahi pilikia a Camille e ʻike ai he hiki ʻole ke hoʻopau loa ʻia, ʻo ka nui paha o kona aloha ka mea e hoʻolana aʻe i kona manaʻo me ko nā mākua, “ʻAʻole hiki ke hoʻoponopono ʻia a pono. He ʻīnea maoli ia i loko o kahi wā koʻikoʻi no ka ʻohana.”
"He ʻīnea maoli ia i loko o kahi wā koʻikoʻi no ka ʻohana."
- Camille Kalama
Mele Kalama-Kingma e komo ana i ka lau ʻiewe.
Mele Kalama-Kingma e komo ana i ka lau ʻiewe.
Inā me kēia ke kūlana, hoʻopau hewa ʻia aku hoʻi ka ʻiewe o ke keiki, pehea ka holomua ʻana o ka ʻohana? ʻO ka “mediation” kekahi koho, ʻo ia hoʻi ka noho pū ʻana o ka ʻohana me nā kānaka o ka haukapila i ke kamaʻilio. Wahi a Camille, he mea ʻano paʻakikī kēia. I kekahi manawa, mihi aku nō ka poʻe o ka haukapila, hālanalana pū nō paha ka waimaka, ʻaʻole naʻe lākou makemake e hōʻoiaʻiʻo maoli aku i kā lākou hewa no ka makaʻu o hoʻopiʻi ʻia mai auaneʻi. Eia kekahi, makemake ka poʻe o ka haukapila e noho mū ka ʻohana me ka hoʻolaha ʻole aku i ka pilikia. ʻĪ maila ʻo Camille, “ʻO kēia makemake o lākou e kuʻi ʻole ka lono a e hāmau ka leo o ka ʻohana, he hōʻeha hou aku kēia iā lākou. He mea e keʻakeʻa ana i ka hoʻomoe loa ʻana i ka pilikia a pēlā pū ke kōkua ʻana i nā ʻohana ʻē aʻe, i ʻole e loʻohia lākou i ia pilikia like. I ko Camille manaʻo, ʻo ka mea nui e pau ai kēia ʻano hihia, ʻo ia ka loli ʻana o nā loina a me ka noʻonoʻo o ka poʻe ma ka ʻaoʻao o nā haukapila, a pēlā paha e pono ai ko lākou lawelawe ʻana i nā hana like ʻole e pili ana i ka ʻiewe.
"ʻO kēia makemake o lākou e kuʻi ʻole ka lono a e hāmau ka leo o ka ʻohana, he hōʻeha hou aku ia i ka ʻohana."
Inā ʻaʻole pau ka hihia i ka mediation, hiki ke hāpai ʻia aʻe i mua o ka pānela “medical claims,” he mau kānaka hoʻi nāna e hoʻāʻo e hoʻoponopono i kēia ʻano pilikia. Na ia pānela nō e hoʻoholo i ka ʻeha me ka ʻole o ke kanaka i ka hihia. Inā nō ua ʻeha maoli i ko lākou manaʻo, a laila hoʻoholo lākou i ka nui o ia ʻeha a me ka nui o ke kālā e uku ai ma ke ʻano he mihi. Pehea lā naʻe ka hoʻoholo ʻana i ia mea? Eia kekahi manaʻo a Camille e hāpai ai: ua ʻano ʻē ka naʻau a me ka manaʻo o kekahi mau Hawaiʻi i kēia hana, ʻo ia hoʻi, ke lilo ka ʻiewe o ke keiki, ʻaʻohe mea e pani ai i ia haka.
ʻO ka manaʻo nui o kēia mau ʻohana a NHLC i kōkua ai, ʻo ia hoʻi ka hekau ʻole o kēia ʻano pōʻino ma luna o nā ʻohana ʻē aʻe. Ke lohe ua mau ʻohana lā i ka pilikia ʻana mai o kekahi ʻohana, ʻeha hou nō a komo ke kānalua i loko o lākou. Wahi a Camille, manaʻo lākou, ʻPehea? Inā i nui aku kā mākou hana, inā ua pilikia ʻole paha kēia ʻohana? Pehea e hoʻokuʻi ai i ka lono a laha i waena o ka lāhui?’ Manaʻo ʻo Camille, ma ka haʻi moʻolelo ʻana o kēia mau ʻohana no kēia mau hihia, pēlā e hōʻalo ai nā ʻohana ʻē aʻe i kēia ʻano pōʻino. “ʻO ka ʻike me ka maopopo o kekahi hanauna i nā hihia me nā lanakila o kākou, ʻo ia ka mea nui. Ma laila ka holomua.”
"ʻO ka hoʻomaopopo o kekahi hanauna i nā hihia me nā lanakila o kākou, ʻo ia ka mea nui. Ma laila ka holomua."
- Camille Kalama
Pehea e loaʻa pono mai ai ka ʻiewe o ke keiki i ka lima o ka makua ke hānau ʻia mai? “ʻO ka noʻonoʻo ka hana mua. E kamaʻilio nā mākua no ia mea ma mua loa o ka puka ʻana mai o ke keiki. E mālama ʻia i loko o ka manaʻo,” wahi a Camille. Eia hou aku kāna, “ʻOiai ua holo ke kānāwai a paʻa maila he kaʻina hana, ʻaʻole kākou e kaukaʻi i nā mea ʻē aʻe - nā haukapila, nā kauka, a me nā kahu maʻi. ʻAʻole paha like ko lākou manaʻo a pūlama i ia mea, no laila ʻaʻole paha e like aku ko lākou mālama ʻana.” ʻO ka hoʻolālā ʻana i nā hana like ʻole a pau e lawelawe ʻia ke hānau ʻia mai ka ʻiewe, pēlā ka ʻauamo piha ʻana i ia kuleana.
Inā e hānau ka wahine ma ka haukapila, e hele nō me ka mākaukau, ʻo ia hoʻi, i ipu maikaʻi me ona poʻi e paʻa loa ai, i pahu kula piha i ka hau, a i kanaka hoʻi nāne e lawe koke aku i ka hale (a maopopo loa iā ia nā hana a pau e pono ai). Inā ʻaʻole hiki ke hoʻokō ʻia kēia mau mea, e noi ikaika aku (a e hoʻolāʻau paha) e hoʻopaʻa ʻia ka ʻiewe i ka hau, ma kahi o ka mālama ʻia ʻana ma ka pahuhau (fridge).
Kākoʻo ʻo Camille i lawe koke ʻia aku o ka ʻiewe, e like me ka hiki, e nā mākua a i ʻole kekahi lālā o ka ʻohana. Inā hōʻole ka haukapila i ka lawe koke, he aha ka hana? E kūpaʻa a e noi e kamaʻilio me ka luna. Ua paʻa kona manaʻo e ʻimi ikaika kākou i ke ala e mālama ai i ka ʻiewe mai ka hānau a ke kanu ʻana. Mea mai ʻo ia, inā hōʻole ʻia kahi noi koʻikoʻi, ua pono kākou e hoʻoikaika a e hoʻokolo aku i ke kumu o ka hōʻole ʻia mai.
Wahi a Camille, he mea laʻa ka ʻiewe a he mea pilikino no ke keiki. No laila, he kuleana ko kākou e hoʻomalu a e mālama pono aku a ka wā e hoʻihoʻi pono ʻia ai i loko o kēia honua. Mau nō ka hana a NHLC ma ka ʻimi ʻana i ke ala o ka hoʻoponopono ʻana no nā ʻohana i lilo ka ʻiewe o ke keiki. Lana ka manaʻo o Camille i ka pono ʻana mai. He mahalo nui nō hoʻi kona i nā mākua lokomaikaʻi ma ka haʻi ʻana aku i ko lākou moʻolelo, i ʻike hoʻi nā kānaka ʻē aʻe. Iā ia, he pono ia mea he mālama ʻiewe ma nā ʻano a pau, “Ua pili i ke kanaka, i kāna keiki a me ke ola o ia keiki mai kēlā mua aku. Ke kanu ʻiewe kākou, hoʻoikaika kākou i ka pilina ma waena o ke keiki a me ka ʻāina, a pēlā e ola ai nā mea ʻelua.”
E pihi i ʻaneʻi i mea e hele aku ai i ke kahua paʻa o NHLC e aʻo ai no kā lākou hana.
Sisters Mele Kalama-Kingma and Camille Kalama wearing ʻiewe pareu.
Sisters Mele Kalama-Kingma and Camille Kalama wearing ʻiewe pareu.
M A H A L O
Mahalo iā Charlotte Armstrong, Shannon Wianecki, and Blaine Namahana Tolentino no ka paka ʻana mai i ka moʻolelo.
Kiʻi: Hina Kneubuhl lāua ʻo Jamie Makasobe
Kū kiʻi: Camille Kalama lāua ʻo Mele Kalama-Kingma
Mahalo a nui wale iā Native Hawaiian Legal Corporation, ko mākou hoa Makamaka o 2018.
E pihi ma ʻanei e kipa ai i ke kahuapaʻa o Kealopiko.
