Ke Aʻo ʻAna o
Hāpaimemeue
i ka hula

No loko mai o
ka Moʻolelo Walohia o Haʻinakolo

Manaʻo Mua

ʻO Hāpaimemeue ke kaikamahine a Makaliʻi lāua ʻo Maʻū. Ua hoʻohihi ʻo ia iā Keāniniʻulaokalani, ke kāne a Haʻinakolo. I mea e lilo ai ʻo Keānini iā ia, hana aloha ʻo Makaliʻi mā i ua kāne lā. Lilo nō ʻo Keānini iā Hāpaimemeue no kahi wā a noho lāua i loko o ke "aupuni ānuenue." Ma hope naʻe o kahi wā, pau ihola ka mana o ia hana aloha ʻana a hoʻi aku ʻo Keānini iā Haʻinakolo. I ia wā, luʻuluʻu ihola ʻo Hāpaimemeue a ʻimi akula ʻo ia i ala e lilo hou ai ʻo Keānini i kāne nāna.

No Ke Aʻo ʻAna o Hāpaimemeue i ka Hula

Ka Naʻi Aupuni - 29 Nowemapa 1907

ʻĀnō, e ka makamaka heluhelu o kēia moʻolelo kahiko o Hawaiʻi nei, e waiho kāua i ke kamaʻilio ʻana no Hāʻinakolo mā, a e huli aʻe kāua a nānā aku iā Hāpaimemeue, ke kaikamahine a Makaliʻinuikūakawaiea lāua me Maʻū.

Ma ka wā i kaʻawale mai [ai] ʻo Keāniniʻulaokalani mai kona poli mai, ua hele maila ke aloha i loko ona a kūpōuli no Keānini. E uē ana ke ao, e uē ana ka pō, a ma nā wahi nō hoʻi a pau āna e nānā aʻe ai, e hele ai, e kau ʻē wale mai ana nō ke aloha i loko ona no Keānini. Pale maila hoʻi ka ʻono a ka ʻai i ka puʻu; ʻo ka uē kani ʻāʻā wale ihola nō kāna no Keānini. 

Ua noke akula nō hoʻi kona mau lūauʻi i ka hoʻonānā iā ia, ʻaʻohe naʻe ona wahi mea a maliu mai. Hōʻike akula ʻo Maʻū, kona makuahine, iā ia, he nui nā keiki aliʻi ʻōpiopio uʻi ma nā wahi ʻē aʻe, i kūpono loa e lilo kekahi o lākou i kāne nāna. Akā, pane maila ua kaikamahine nei i ka makuahine, “He mea ʻoiaʻiʻo nō paha ia āu, e ka makuahine, i ʻōlelo maila, no ia poʻe kāne uʻi. Akā, ʻaʻohe mea nāna e hoʻololi i kuʻu aloha no ke aliʻi nāna i wehe mua ke pani o kuʻu hauʻoli a me kuʻu makemake. Ua aloha au iā ia, a he ʻai hoʻi ia, ua kamaʻāina i ka ʻai ʻia e aʻu. E ʻimi hou aku nō ʻolua i kaikamahine na ʻolua a loaʻa, hānai a nui, a laila, hoʻomoe aku ʻolua i kā ʻolua poʻe kāne i ʻōlelo maila iaʻu. Eia kuʻu kino ma hope o kaʻu mea i aloha ai a pili kēia kino i ka ʻōpū o ka honua. ʻAʻohe au e ʻae i kāu, e ka makuahine. Kainō paha, he mana ko kā ʻolua mau pule hana aloha i hana ai ma luna o kuʻu kāne, eia kā, he mea ʻole loa kā ʻolua mau pule lalau i ka mana o nā wahi ʻalaʻuka kaikamāhine o Waipiʻo.”

No nei mau ʻōlelo a ke ʻoʻoleʻa launa ʻole a ua kaikamahine nei i hoʻopuka mai ai i mua o ka lūauʻi makuahine, kūlou ihola kona poʻo i lalo, a liʻuliʻu ia wā, aea aʻela ia, a pane akula i ke kaikamahine, “He aha lā hoʻi! Nani hoʻi ia, ʻeā, ua paʻakikī loa kou noʻonoʻo e lilo loa ʻo Keānini iā ʻoe, a ʻo kāu kāne ia, no laila, ke haʻi aku nei au iā ʻoe, e aʻo ʻoe i ka hula. Aia a ʻike ʻoe ia hana, pau ʻo luna, pau ʻo lalo; a laila, ʻo kāu kumuhana nō ia, lilo loa iā ʻoe ʻo Keānini. Eia naʻe, e noho pū ana nō ʻolua, a haʻalele hou mai nō kō kāne iā ʻoe, ʻoiai he mau ʻaumākua ikaika nō ko ka ʻaoʻao o kō punalua. ʻO ke kaʻawale ʻana aku naʻe o ke kāne a ʻolua maiā ʻoe aku,  aia i ka wā e hoʻi ai ʻo Hāʻinakolo a noho hou i kona ʻāina hānau.”

A laila, nīnau maila ua kaikamahine nei, “A na wai au e aʻo ia mea, he hula? He ʻike nō naʻe paha ʻolua i ia hana?”

“He ʻike au, kou lūauʻi makuahine nei, i ia hana, a he ʻike nō hoʻi kō makua kāne i ia hana,” wahi a Ma-u i pane aku ai i ke kaikamahine, me ka hoʻomau [ʻana aku] i ka ʻōlelo ʻana, “He hana ia i aʻo ʻia e māua i ko māua mau lā ʻōpiopio, a ʻailolo māua. ʻO wau ka ʻōlapa o luna, a ʻo kō makua kāne nō kaʻu hoʻopaʻa o lalo. ʻAʻohe ʻike, ʻaʻohe akamai a ʻōlohe hula nāna i paʻi i ko māua mau poʻo ma ia hana.”

“He keu nō hoʻi kā ʻolua a ka loko ʻino iaʻu,” i pane mai ai ua kaikamahine nei. “Eia nō kā hoʻi ka mea e paʻa ai kuʻu kāne iaʻu lā; no ke aha nō lā hoʻi ʻolua i aʻo mua ʻole mai ai iaʻu i ia hana. Waiho kā ʻolua hoʻokikina mai iaʻu e aʻo, a hoʻi kuʻu kāne me kēlā wahi pupuka ʻalaʻuka o Hawaiʻi, a laila ʻōnoʻonou mai ʻolua iaʻu e aʻo i ka hula. Akā, ʻaʻohe nānā i ia mea. E aʻo aku ana au i ka hula.” 

A laila, hoʻomau hou akula nō ʻo Hāpaimemeue i kāna kamaʻilio ʻana me ka nīnau ʻana aku i nā mākua, “Āhea aʻo mai ʻolua iaʻu?”

“Aia a kū mai nā pō o Kāne a me Lono. A i ia mau pō au e haʻihaʻi aku ai i kō kino a waliwali. Aʻo nō hoʻi au iā ʻoe i nā kiʻina wāwae. A ke mākau ʻoe [i] ia mau mea, a laila, hoʻopili mai ka pahu a me ka leo o kō [makuakāne]. A pēlā nō kākou e hoʻomaʻamaʻa aku ai iā ʻoe a hiki i kou lehia ʻana ma ia hana. A laila, ʻūniki kākou iā ʻoe. A i kō lā auaneʻi e ʻūniki ai, ʻo ia ka lā e kiʻi aku ai kō ʻaumakua hula a loaʻa kō kāne i Kuaihelani, a lilo loa mai iā ʻoe ʻo Keānini.”

He maʻemaʻe wale nō kēia mau ʻōlelo a ka makuahine iā Hāpaimemeue. He mea ʻoiaʻiʻo, ua hoʻomaka ihola ke aʻo ʻia ʻana o ua kaikamahine nei e kona lūauʻi makuahine. 

ʻO ka haʻawina mua loa a ua kaikamahine nei i aʻo ai, ʻo ia ka haʻihaʻi ʻana o kona kino. Ua hoʻopili ʻia akula ʻo ia i ka pouomanu. Hauhoa ʻia akula kona paukū kino o luna, e hoʻomaka ana ma ke keʻa paʻa, ʻo ia ka umauma a hōʻea aʻe i nā pōʻaeʻae a paʻa me ke kaula i ua pou nei. A laila, aʻoaʻo akula ka makuahine i ke ʻano o ka haʻihaʻi ʻana i ke kino.

Hoʻokahi paha anahulu ʻokoʻa a ka makuahine i aʻo ai i ua kaikamahine nei i nā ʻaui a pau o ka ʻōiwi kino e kūpono ai i ka hula. Ua mākau maoli ʻo Hāpaimemeue ma kēia māhele o lalo o kona kino. A laila, wehe nā ʻaha hoʻopaʻa o luna, a hoʻihoʻi ʻia i ka pūhaka; a hoʻopili paʻa loa ʻia ka hope a paʻa i ka pou, a kaʻawale ʻo luna aʻe o ke kino.

A laila, hoʻomaka ka makuahine e kuhikuhi iā ia i nā ʻoni ʻana o luna—ke kuhi ʻana o nā lima, ke kaha ʻana o nā poʻohiwi. Pēlā ka ʻaui a me ka ʻoni ʻana o ke poʻo, ka ʻāwihi ʻana o nā maka, a pēlā wale aku. Hoʻokahi nō hoʻi anahulu pō o Kāne a me Lono o nei aʻo ʻana, ua mākaukau loa ua kaikamahine nei. A pau kēia aʻo ʻana a ka makuahine i nā kiʻina o nā lima, nā maka a me ke kino ma luna; ua wehe ʻia ka ʻaha hoʻopaʻa, a hoʻomaka ke aʻo ʻana i nā wāwae.

ʻAʻole i pau ke anahulu pō, ua pau pono loa nā mea a pau i ka loaʻa i ua kaikamahine nei. I ka hoʻohui ʻana i nā mea hana o nā māhele ʻekolu i pau pono i ke aʻo ʻia a mākau e ua kaikamahine nei, ma ka hoʻohelehele ʻana o ka leo hula o ka makuahine, he uʻi maoli nā hana a ua Hāpaimemeue nei. Ua like kāna kaha ʻana me ke kaha ʻana o ka ʻiwa i ka lā makani, a ʻo ka haʻa ʻana, ua like me ka ʻoni kupaianaha ʻana a ka hope o ka moku i ka wā huʻe kūpikipikiʻō o ke kai.

I ka ʻike ʻana o Maʻū i ka mākaukau o kāna kaikamahine ma kāna mau haʻawina o ke aʻo ʻana iā ia, ua hōʻike akula ʻo ia i kāna kāne, iā Makaliʻinuikūakawaiea, “ʻAuhea ʻoe, e ke kāne, ua hala aʻe nei he mau anahulu lā o koʻu aʻo ʻana i ke kaikamahine a kākou i nā mea a pau e pili ana i ka ʻōlapa, a ua ʻike au, ua loea maoli ʻo ia. Ua maikaʻi nā mea a pau. ʻO ka mea wale nō i koe, ʻo ia ka leo o ka pahu. Ke hele kā hoʻi a pili maikaʻi, me ka hemahema ʻole, kāna ʻōlapa ʻana me ke paʻi ʻana o kāu pahu, a me ke alakaʻi ʻana o kou leo, ʻo ka pau nō ia o ka pilikia.”

ʻAe maila nō hoʻi ke kāne me ka ʻōlelo ʻana mai, “He aha lā hoʻi, nani ia ua pau maila ka ʻāpana hana nui iā ʻoe i ka hana ʻia, a he wahi mea ʻuʻuku wale nō ka hoʻomaʻa ʻana mai i nā wāwae a me nā kiʻi ʻana a kona kino i ka leo o ka pahu. Naʻu aku hoʻi ia wahi o ka hana a kāua e [hana aku].” 

I kekahi lā, hoʻomaka akula ʻo Makaliʻi i ke aʻo ʻana i ke kaikamahine i ka hula me ka pahu. ʻElua nō āna ʻano pahu o ke aʻo ʻana i nei hoʻomaka ʻana: ka pahu kāʻeke a me ka pahu ipu maoli.

Ua hao maila nō hoʻi ua kaikamahine nei i kona pāʻihiʻihi a kau ka ʻohu i ke kino. Hele nō hoʻi ka pāʻū a pohe maikaʻi, hekeheke nepunepu ʻo hope o ke kīkala, e like me ka ʻūmeke pākākā nemonemo maikaʻi; nonono ʻula nō hoʻi nā pāpālina a weo maikaʻi nā maka, ʻo ia nō ʻoe ʻo nā ʻōnohi maka onaona o ke kolohala hulu nani. He uʻi maoli nō ua kaikamahine nei.

I ka ʻike ʻana aku a kona makuahine i kēia kūlana hiwahiwa o kāna kaikamahine,  [i] ia wā i pane aku ai ʻo ia i ua lau nioniolo nei āna i ka hano hāweo, “ʻO kou uʻi nō kēnā, e kuʻu kaikamahine, lilo loa iā ʻoe ʻo Keāniniʻulaokalani; a kō nō hoʻi kou makemake a me kou ʻiʻi. ʻO nei hula lā, ʻo ka ʻōlapa, he hula kāʻili ia i nā kāne a ka poʻe mea kāne, ke mimo a mamio ka haʻa ʻana a ka mea ʻōlapa.”

I ia ulele ʻana iho o ka pahu a ka makua kāne, ua hao maila nō hoʻi ua kaikamahine i kona ʻike a pau, e like me ia i paka pono ʻia aku ai e kona lūauʻi makuahine. Nānā aku ia i ua kaikamahine nei, kaha ka ʻiwa i nā pali, māhikihiki ka ʻōpae i ka pōhaku limu.

Ua mau kēia aʻo ʻana a ka makua kāne a hiki i ka paʻa pono ʻana o nā mea a pau iā Hāpaimemeue. ʻAʻohe kiʻina leo pahu kāʻeke a pahu pā ipu hoʻi a ka makua kāne i loaʻa ʻole i ua kaikamahine nei. A i ka ʻike ʻana o kona mau mākua i kona mākaukau, ua hoʻoholo ihola lāua e ʻailolo ʻo ia, a e kū hoʻi i ka ʻūniki. Aia a pau ka ʻūniki ʻana o ka hula a ua kaikamahine nei, a laila, kaʻahele ʻo ia a me kona mau mākua i nā peʻa a pau o Kuaihelani, no ka hōʻikeʻike ʻana i kona akamai hula.

Ua haku ihola nō hoʻi ʻo Maʻū a me Makaliʻi he mau mele hula no Keānini. Ua hoʻopili pono ʻia ke mele i ke ʻano o ke paʻi ʻana o ka pahu a me ka ʻōlapa ʻana a Hāpaimemeue. 

Ma mua aʻe o ka hōʻea ʻana mai o ka lā e ʻūniki ai ua kaikamahine nei a Makaliʻinuikūakawaiea, ua laulaha akula ka lono a puni ko lākou ʻāina no ke akamai o ua aliʻi wahine nei i ka hula.  A nui launa ʻole ka ʻiʻini a me ka makemake o nā mea a pau, mai nā aliʻi a ka lōpā kuakea haʻalele loa o ka ʻāina,  e ʻike i ua aliʻi wahine ʻōpio nei i kona lā e ʻūniki ai.  Ua kauoha akula nō hoʻi ua mau aliʻi nui nei, ʻo ia ʻo Maʻū a me Makaliʻi, i nā poʻe ʻike hula a pau e ʻākoakoa mai ma ka lā e ʻūniki ai ke aliʻi wahine ʻōpio. A ua manaʻo loa hoʻi nā poʻe ʻaialo o nā aliʻi,  ka poʻe i ʻike i ka noho a kāne a wahine ʻana o Keānini me ua aliʻi wahine ʻōpio nei o lākou i nā lā i au wale aku,  e hōʻea mai ana ʻo Keānini i ua manawa nei e ʻūniki ai ʻo Hāpaimemeue.

ʻAʻole i pau