No Ka ʻIewe
He Kamaʻilio ʻana me Kalehua Krug
I kēlā makahiki aku nei, ua komo aku mākou, nā lālā o Kealopiko, i ka hana pū ʻana me Native Hawaiian Legal Corportation, ʻo ia ko mākou hoa Makamaka no 2018, a ʻo ka ʻiewe kekahi mea a mākou i koho ai no ka haku lau ʻana. I komo aku ka hana, ʻike koke ihola nō au, ma loko liʻu oʻu, he kumuhana nui kēia o ka hohonu a me ke koʻikoʻi. Liʻa aʻela ka manawa e kamaʻilio, ma ka ʻōlelo Hawaiʻi, me nā lae ʻula nona ka ʻike. Pēlā nō au i ʻimi ai i ka ʻae mai o kahi Kalehua Krug e kūkākūkā me aʻu a ma kona ʻano ʻoluʻolu waipahē, ʻae maila nō. Lokomaikaʻi wale nō kona kaʻana ʻana mai i ka ʻike a me kona ahonui ʻana i ka nui nīnau a kahi mea kākau. Eia ihola ko māua kamaʻilio ʻana no ka ʻiewe, ka honua mua o ke keiki, ke kahua hoʻi o ke ola o ke kanaka. Ma ka naʻauao o nā kūpuna kākou e ola ai. E ola!
H: I ka wā o ka noho ʻana o ke keiki i loko o ka ʻōpū o ka makuahine, ulu ʻo ia a ulu pū kona ʻiewe. Pehea kou manaʻo no kēia wā?
K: Ua lohe ʻoe no kona kapa ʻia ʻana he honua?
H: ʻAe.
K: No laila, ʻo kona honua kēlā, kona maluhia i loko o ka māmā, mai leila nō e kaha aku ai nā mea a pau e ola ai ʻo ia, ʻo ia hoʻi ka ʻai, ka wai, ke aloha, nā mea a pau. Hoʻomaka ʻia ka hānai ʻana i ka pēpē iā ia i loko o ka pūʻao, a no laila ʻo kēlā honua, ʻano like me kēia honua. ʻO ia ke kumu i hoʻihoʻi ʻia ai kēlā honua i loko o kona honua hou o ʻaneʻi.
H: Me he mea lā ua mau nō ka pili o ke keiki i nā kūpuna i ia wā.
K: Manaʻo wau ʻo ia kekahi kumu e kanu ai. No ka mea pili kēia honua i nā kūpuna kekahi, i ka pō me ke ao. He mau kūlana ʻokoʻa. Ma kekahi ʻano, ʻo kēlā ʻano ʻo ka mālama ʻana i ka ʻiewe, hoʻokahi mea, ma ka puka ʻana aku, nānā ʻia ka ʻiewe e ʻike ʻia ai nā hailona me nā ʻōuli e ʻano wānana aku ai no kēlā keiki no kēlā hope aku. I loko pū o ka hiki ke ʻike ʻia ka hailona, pēlā nō kēia honua nei. ʻO ke ao nei, piha ke ao nei i nā hōʻailona kekahi e ola ai kēlā kamaliʻi. Manaʻo wau he ʻano hoʻokaʻa kuleana ke ʻano, hoʻokaʻa i ka mana. ʻO ke kūlana o ka honua iā ia i loko o ka pūʻao o ka wahine, ʻo ke kūlana hoʻokahi nō ia o ka honua nei. A no laila, ʻo kēlā ʻano ʻo ke kīloi ʻana i kēlā honua, kohu mea lā kīloi ʻia kēia honua a he ʻōpala ke ola. A no laila ʻano lawe ʻia kēlā ʻike o ka ʻiewe, he ʻike kona, ʻoiai ʻo ka honua kēlā, he ʻike ko ka honua, a laila hoʻokaʻa ʻia a kanu ʻia kēlā ʻike i loko o ka honua hou nei ona. No laila he ʻano hoʻokaʻa mana, hoʻokaʻa kūlana, mai kekahi hanauna a mai kekahi honua a i kekahi.
H: Pehea ke ʻano o ka nānā ʻana i ka ʻiewe o ke keiki?
K: ʻAʻole ʻae ʻia kākou i kēia mau lā, ka lawe ʻana me ka manaʻo e holoi ʻia i mua o ka poʻe ma hope pono mai o ka puka ʻana, akā ma hope mai ua hiki ke holoi ʻia, nānā ʻia. No kaʻu mau keiki ua hiki iaʻu ke nānā. ʻAʻole pau iaʻu nā hailona a pau e nānā aku ai i ka ʻiewe, akā lohe mai nō wau ke ʻano o nā laina ʻeleʻele i loko, he mau mea nō i aʻo ʻia mai iaʻu. Kekahi kūpuna ma Kahana, a ua hala ʻo ia, aloha ʻino, akā iaʻu e noho ana me ia, ʻōlelo mai ʻo ia, lomilomi ʻia ka ʻiewe a inā ʻike ʻia kekahi mea hemameha i loko o ka ʻiewe, ua hoʻoponopono ʻia ka ʻiewe no ka pono o ke keiki. No laila, ma loko o kēlā hailona, nānā i ʻike ʻia ka hailona a inā ua pilikia, lomilomi ʻia ka ʻiewe a hoʻoneʻe ʻia kēlā mau laina ʻeleʻele, kēlā mau koko, i kahi kūpono i mea e ʻano hoʻoholomua ai i ke ola o kēlā keiki, hoʻoponopono iā ia ma mua o kona nui ʻana aʻe. ʻAʻole i paʻa kēlā ma kekahi palapala. Ua ʻimi wau, mai ka waha wale mai nō o kēlā kanaka a ua hānai ʻia ʻo ia i ke awāwa ʻo Kahana. ʻAʻole naʻu kēlā. Nāna.
H: He aha nā hāna like ʻole a nā kūpuna ma ka mālama ʻiewe ʻana?
K: Lohe ʻia mai nō, hoʻomaʻemaʻe ʻia, nānā ʻia nā hailona, lomilomi ʻia a ma hope mai kāpī ʻia a hoʻomaloʻo ʻia. Ma ke kanu ʻana, ma kona ʻano maloʻo, a pēlā i mālama ʻia ai. Pēlā kekahi moʻolelo. ʻO ka paʻakai, he ʻano hoʻomaʻemaʻe ʻuhane ke ʻano. Kēlā, no ke kanu ʻana. Manaʻo wau laha wale nō ka hoʻomaʻemaʻe ʻana a kanu i kēlā manawa nō.
H: No laila, kekahi mau kānaka, hoʻomaloʻo nō a ʻo kekahi, lawe pono aku i ka honua, kanu.
K: ʻOia.
H: A ʻo ka maʻamau, ua lawe ʻia aku ka ʻiewe i kai, hoʻomaʻemaʻe ʻia ma laila?
K: ʻĒ. Inā pili ma kai. Inā ʻaʻole, ma ka wai nō. Aia nō i kahi e hānau ai.
H: No laila, inā hoʻomaloʻo ʻia, mālama ʻia no kahi wā a laila kanu ʻia?
K: Nānā ʻia ke ʻano o kona maloʻo ʻana mai, ke kinona, kona neʻe ʻana.
H: He mau hailona hou aku ko laila?
K: ʻAe.
H: Ma ke kanu ʻana, wahī ʻia i kekahi mea a i ʻole hoʻihoʻi wale ʻia aku nō i loko o ka honua?
K: Lohe wau, wahī ʻia, kapa keʻokeʻo. Ma ka hānau ʻana, ma mua, nui ana ke kapa hoʻohana ʻia e kiʻi ai i ka pēpē, e wahī ʻia ai ka pēpē, a kēlā mau mea a pau, e pala ana i ke koko. No laila kēlā mau kapa a pau, kanu ʻia me ka ʻiewe. Nā mea a pau. A kanu pau hoʻi [i] kēlā mau mea a pau ma lalo o ke kumu lāʻau.
H: He aha nā ʻano kumu lāʻau i kanu ʻia ma luna o ka ʻiewe ma mua?
K: ʻUlu. ʻO ia wale nō koʻu lohe. Akā, inā he keiki koa, kēlā ʻano koa, kauila, ʻōhiʻa. No ka ikaika kēlā ʻano. Akā ka hapanui o ka poʻe aʻu i aʻo ai no kēia, ua kiʻia ka ʻulu. No kēia mau lā, kekahi o ka poʻe, koho ana lākou i ka pua, no ka mea ʻo ke keiki, he pua, akā ma ke ʻano kahiko, manaʻo wau ʻo ka ʻulu.
H: Hana ʻia kēia mau hana mālama ʻiewe i ka pō a i ʻole i ke ao?
K: Aia i kēlā ʻohana, kēia ʻohana. Aia i ka manaʻo. Kau ka lā i ka lolo, aia i ka malama. Kekahi mau ʻohana, ala wale nō ma ka pō, mālama i kā lākou mau hana. E like me ke kanu ʻia o ka maiʻa. Kekahi manawa kanu ʻia ka maiʻa i ka pō, akā ʻo kēlā ʻano ʻo ke kanu ʻana i ka mea i ka pō, no kona akua nō, i koʻu lohe. No laila, aia i ke akua a me ka ʻaumakua o kēlā ʻohana. ʻAʻole paha wau manaʻo e loaʻa hoʻokahi wale nō ʻano o ke kanu ʻana.
H: ʻO ka hoʻomaʻemaʻe ʻana i ka ʻiewe, na ke kāne nō ia hana?
K: Ka pale keiki. ʻAʻole au i heluhelu i kekahi mea no ka lawe ʻana o ka makua i kēlā. Na nā kahu mālama, na nā kūpuna, na ka pale keiki, na ke kahuna. Akā kēia manawa, ʻoiai he ʻano kuleana makua kēia manawa, akā, ma mua, ʻaʻole wau manaʻo na ka makua. Na ka makua ke keiki e mālama a laila ka poʻe ʻike hailona, ʻo ia ka poʻe mālama i kēlā mau mea a pau.
H: He kuleana kūpono ia no ke kāne i kēia mau lā?
K: ʻAʻoia, maikaʻi nō. ʻO ka ʻike o ke kāne wale nō, ʻo ia ka mea ʻano koʻikoʻi - pehea kona ʻike, inā ʻo ia ʻike i ka mea e nānā aku ai. Akā no ka manawa, ʻano ʻokoʻa ʻoiai ʻaʻole paha pale keiki,ʻaʻole paha kahuna e kōkua ai i ke kāne. No laila inā na ke kāne, ma kona ʻike wale iho nō.
H: ʻO ke kanu ʻana i ka ʻiewe, ʻehia lā ma hope o ka hānau ʻana o ke keiki? Inā e hoʻomaloʻo ʻia, pehea ka lōʻihi o ia hana?
K: ʻAʻole nō lōʻihi loa. Maloʻo koke. I loko o ke anahulu, maloʻo piha, e like me ka iʻa.
H: Nui nā kānaka pilikia i ka ʻāina ʻole no laila nui nā ʻiewe i paʻa i ka hau. He aha ka hopena o kēlā no ke keiki?
K: Ahhh, he maʻū. He maʻū nō ia. ʻO ka mea nui ʻaʻole ʻo ia kīloi ʻia. ʻAʻole paha kākou hana piha, akā ʻo ka mea nui ʻaʻole ʻo ia kīloi ʻopala ʻia.
H: Inā kīloi hewa ʻia ka ʻiewe o kekahi keiki pehea ka hoʻoponopono ʻana no ia keiki?
K: Mihi. No laila, noʻu, ʻaʻole wau ʻike i kēlā ʻano pule, akā no ka ʻaumakua haʻalele i ka ʻike kanaka, he mau pule nō e kāhea hou mai, e hoʻohui hou mai ai i kēlā kanaka me kona ʻaumakua. Manaʻo wau, i loko o kēlā, ka hiki ke hoʻohui hou i ka ʻaumakua me ke kanaka, manaʻo wau ua hiki pū nō ke hoʻohui hou i ka ʻiewe me ke kanaka––ka mana o kēlā ʻiewe. ʻO ka mihi wale mai nō.
H: No nā wahine a me nā kāne e kakali ana i ka hānau ʻia mai o ke keiki, he manaʻo paha kou iā lākou? He ʻōlelo aʻo paha no ke koʻikoʻi o ka mālama pono ʻana i ka ʻiewe?
K: ʻAno hana nui ka wehewehe ʻana i ke koʻikoʻi i ke kanaka inā ʻaʻole ʻo ia manaʻo he koʻikoʻi ma mua. Aia kēlā i ko lākou ʻano hoʻopili kūpuna. Inā lākou aloha ʻohana, aloha kupuna. Ka hana kēia a nā kūpuna. No laila, no mākou, mea nui ka hoʻopili ʻana iā lākou, a ma laila kona koʻikoʻi ʻana. No ka mea, inā lākou i hana i kēia mau mea a pau no nā hanauna he nui ma mau mai, lilo aʻela kēlā mea nui no kākou. A inā ʻo nā kūpuna nāna mai kēlā hana, he mea nui lākou no kākou. Kā lākou mau hana, he mea nui no kākou o ke ao nei. A no laila aia ke koʻikoʻi i ka hilinaʻi ʻana iā lākou. A ʻo wau, hilinaʻi. A no laila piʻi maila kēlā ʻano koʻikoʻi.
Pehea kēlā ʻano, ka hoʻoulu ʻana i kēlā ʻano i loko o nā kānaka pili ʻole i nā kūpuna? A ua loaʻa kēlā ʻano. ʻŌlelo kekahi mau kānaka, “Ahh, pau, pau kēlā manawa.” Akā no kākou i kēia manawa, inā ʻo ka honua kona [ko ke keiki] wahi, a ʻo kona ola, aia i loko o kēlā honua, e mālama kākou i nā honua a pau, a e hoʻokaʻa pono i kēlā mana, kēlā kūlana, mai kekahi honua a kekahi i mea e ola piha ai ke keiki.
H: Pehea kēlā ʻano poʻe e makemake ana e kanu ʻiewe, akā paʻa ʻole iā lākou nā loina a pau o ia hana a ʻaʻohe kanaka o ka ʻohana e hōʻike ai i ke ʻano o ka hana?
K: ʻĒ, ʻē. ʻAkahi wau a hōʻike aku i kēia: ʻo nā kūpuna, ʻano like kēlā me koʻu tūtū. ʻAʻole wau ʻike i nā mea a pau e mālama ai i koʻu tūtū, akā mau kona aloha iaʻu. ʻAʻole wau ʻike i ke kumu o ka makaʻu ʻia o lākou. Manaʻo wau ua ʻano hoʻokepalō ʻia, ko kākou ʻike, nā pule, nā ʻaumākua, nā mea a pau, a i loko o kēlā hoʻokepalō ʻia ʻana o ka ʻohana––ʻo koʻu ʻohana kēlā––ua ʻano emi mai hoʻi ko kākou hilinaʻi ʻana iā kākou iho. No ka mea, ʻaʻole wau manaʻo pili kēia i ka hana ʻana e like loa a like me ke kupuna. No ka mea, ma kēia ʻano, ʻaʻole e nele ko lākou hoʻoholo mua ʻana i nā mea a pau. Inā pēlā ʻaʻole e loaʻa ana ko ʻoukou iʻa. No ka mea ʻaʻole lākou lawe wale mai nō i kēlā ʻike i ʻaneʻi, ma ʻaneʻi nō ka ulu ʻana o kēlā ʻike. A no laila, ua ulu nā mea, a i loko o kēlā ulu ʻana, ʻo ka ulu ʻana kekahi huaʻōlelo ʻē aʻe no kēlā, he loli, a loli nā mea, no laila ua loli nā loina. A i loko o ka hiki i ka loina ke loli, ma laila koʻu manaʻo ʻana, ʻo ka mea nui ka hilinaʻi.
Inā komo ana ʻoe me ka paulele i loko o ke kanu ʻana i kēlā ʻiewe, he loina kupuna ka paulele. No laila, ʻaʻole paha ma ka huaʻōlelo i paʻanaʻau e ʻike ai ka loina. ʻAʻole paha ma ke koho ʻana i ka pule like loa a like me ko kahiko poʻe. ʻAʻole wau hihia ma laila. Hihia wau i ka paulele ʻole ma kēlā ʻaoʻao, i ka hilinaʻi piha ʻole iā lākou. No ka mea ʻo lākou nō ʻo wau, a inā ʻaʻole wau hilinaʻi iā lākou, ma kekahi ʻano ʻaʻole wau hilinaʻi iaʻu iho, a huikau wau. ʻAʻole wau hoihoi i ka huikau. No laila, ma ka ʻōlelo ʻana, e kiʻi i ka ʻiewe a kanu, e kanu me ka paulele, e kanu me ka lana loa o ka manaʻo no ka pono o ke keiki a ʻo ia ka loina kupuna.
He mahalo mākolukolu iā ʻoe, e Kalehua, i ka manawa nui, ka ʻōpū aliʻi, a me ka waha wali a haʻalele wale.
